جغرافياي شهری عشق آباد

1- جایگاه جغرافیایی و طبیعی عشق آباد

شهر عشق آباد مرکز بخش میان جلگه از توابع شهرستان نیشابور در استان خراسان رضوی است که در 36 درجه و 4 دقيقه عرض جغرافيايي و 58 درجه و 68 دقيقه­ طول جغرافيايي، در فاصله­ 18 كيلومتري جنوب شهر نیشابور و در مسير جاده­ اصلی ارتباطي نيشابور به کاشمر واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دريا 1126 متر مي باشد. عشق آباد در سال 1380 به شهر ارتقاء یافت و از دیرباز به دلیل قرار گرفتن در محل تقاطع راههای ارتباطی ( چهارراه ) روستاهای واقع در قسمت های شرقی، غربی و جنوبی بخش میان جلگه، مورد توجه ساکنین و مسئولین محلی و شهرستانی بوده و این موقعیت مناسب نیز در انتخاب آن به عنوان مرکزیت بخش نقش اساسی داشته است.

از نظر طبیعی موقعیت این شهر در قسمت میانی دشت نیشابور و قسمت شمالی بخش قرار گرفته و فاصله آن تا رودخانه کالشور به عنوان طویل ترین رودخانه و زهکش دشت، 3 کیلومتر می باشد. فاصله شهر عشق آباد تا ارتفاعات بینالود در شمال حدود 35 کیلومتر و فاصله این شهر تا ارتفاعات کوه سرخ در جنوب حدود 50 کیلومتر می باشد. ارتفاعات کوه سرخ مرز میان امتداد دشت نیشابور با شهرستان جدید کوهسرخ و شهرستان کاشمر می باشد.

آب و هواي شهر عشق آباد منطبق بر آب و هوای دشت نيشابور توسط دو عامل مهم زير تعيين مي گردد:

1- با توجه به توده ­هاي مهم هوا ( جريان هاي هوايي سيبري، مديترانه اي، شمالي و غربي اقيانوس اطلس، موسمي اقيانوس هند و صحرايي عربستان ) كه به طور كلي شمال شرق كشور را تحت تأثير خود قرار مي دهند؛

2- ارتفاع و جهت رشته كوه هاي بينالود و كوه سرخ كه دشت نيشابور را احاطه كرده اند.

تابستان هاي طولانيِ خشك و گرم و زمستاني سرد و كوتاه از خصوصيات آب و هوايي منطقه مي باشد. با توجه به اختلاف زياد ارتفاع ( حدود 2400 متر ) بين عشق آباد و كوه هاي منطقه، شرايط خاص آب و هوايي در اين شهر حاكم مي باشد. به طور کلی با توجه به این که دشت نیشابور از یک سو در حصار کوهستانی محصور شده و از سوی دیگر در حاشیه­ شرقی کویر مرکزی ایران قرار گرفته است، شهر عشق آباد بر اساس طبقه بندي با روش هاي استاندارد نظير: آمبرژه، دومارتن، كنراد و سيلياننيف داراي اقليم مناطق نيمه خشك تا خشك سرد مي باشد (طاهری، 1384).

از نظر منابع آب شهری، امروزه ساکنین شهر عشق آباد برای مصارف شرب از آب بهداشتی 1 مخزن به ظرفیت 500 متر مکعب و 2 حلقه چاه عمیق استفاده می کنند و برای فعالیت های کشاورزی نیز از 5 حلقه چاه عمیق بهره می برند.

از نظر زمین شناسی، محدوده­ عشق آباد در بخش جنوبی دشت نیشابور به عنوان جزئی از پهنه ساختاری عمده در ایران مرکزی معرفی شده که در زیر حوضه زون سبزوار واقع شده است. زون سبزوار از شرق نیشابور تا سر کویر سمنان را در بر می‌گیرد این زون ( کمربند فلزی سبزوار ) از شمال به گسل های میامی و نیشابور- تربت جام و از جنوب شرقی به گسل ریوش و جنوب غربی توسط گسل درونه محصور است. این محدوده حوضه­ رخنمون رسوبات آتشفشانی-پلاژیک و سنگ های افیولیتی و عمدتا متعلق به دوران دوم و سوم زمین شناسی (ائوسن، الیگوسن، میوسن، کواترنری ) و شامل واحدهایی نظیر سنگ های رسوبی ولکانیکی، کنگلومرای ولکانیک، توف، مارن قرمز، ماسه سنگ، گابرو، آندزیت و . . . می باشد که بیشتر به اراضی زراعی اختصاص یافته است.

در ارتفاعات جنوبی، تشکیلات توفی و کنگلومرایی به صورت سری سبز نمایان می گردند. سنگهای آذرین حوضه به علت تجزیه فلدسپات ها، دارای درز و شکاف فراوان بوده و منبع ذخیره آب زیرزمینی اند. تشکیلات میوسن به صورت رسوبات مارنی-گچی و نمکی همراه با ماسه سنگ با رنگهای مختلف وجود دارد. این تشکیلات در سرتاسر حاشیه شمالی و قسمتی در جنوب دشت گسترش یافته‌اند. تشکیلات میوسن کاملاً غیرقابل نفوذ بوده و در بعضی نقاط سبب شوری آب زیرزمینی می‌گردند. تشکیلات پلیوسن از جنس کنگلومرای مشخص بختیاری است که به صورت دگر شیب روی تشکیلات میوسن قرار گرفته است. این تشکیلات نیمه نفوذناپذیر بوده و تا حدی در تغذیه دشت نیشابور موثر است. نهشته های دوران سوم زمین‌شناسی که گسترش زیادی در منطقه دارند در دامنه ارتفاعات جنوبی عشق آباد رخنمون دارند، این سازندها از ماسه سنگ، شیل، کنگلومرا، مارن و سنگ های آذرین اغلب بیرونی تشکیل شده اند. سازندهای دوران چهارم اغلب از تراس ها، مخروط افکنه ها و ماسه های روان و رسوبات آبرفتی تشکیل شده است. بعضی از ولکانیهای موجود در این منطقه را محققین متعلق به دوران چهارم می‌دانند (غلامی، 1388).

2- جغرافیای تاریخی عشق آباد

بر اساس شواهد باستان شناسی، نیشابور در نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد، مرکز بزرگ تمدن و شکوفایی فرهنگ و هنر دوران برنز بوده و با تمدن های پیشرفته آن دوران دارای ارتباطات گسترده فرهنگی و تجاری بوده است. کشف بقایای اسکلت انسانی با قدمت 5300 سال قبل، از تپه باستانی برج در 20 کیلومتری شرق شهر نیشابور نیز نشان می دهد سکونت در این منطقه و سکونتگاههای آن، دارای قدمتی بیش از 5 هزار سال می باشد (طاهری، 1388). علاوه بر این قرار گرفتن نیشابور و شهر عشق آباد در امتداد جاده ابریشم – مهم ترین مسیر ارتباطی بین شرق و غرب- از جمله عواملی بوده که بر اهمیت تاریخی و تجاری این منطقه در قبل و قرون اولیه اسلامی افزوده است، به طوری که آثار بر جای مانده از محوطه باستانی عشق‌آباد شاهدی بر این مدعا می باشد. محوطه‌ باستانی عشق‌آباد در 23 کیلومتری جنوب شهر نیشابور و 3 کیلومتری عشق‌آباد در مسیر جاده آسفالته نیشابور-کاشمر است که مربوط به دوران تاریخی‌ تا قرن هفتم هجری بوده و درختان تاق، سطح آن را پوشانیده‌اند و وسعتی در حدود 5 هکتار دارد. ارتفاع این محوطه از سطح زمین‌های اطراف، حدود 5 متر می‎باشد. در این ناحیه، تپه‌ماهورهایی کوتاه و بلند وجود دارند که حاصل انهدام ابنیه و زیستگاه‌های باستانی‌اند. قرارگرفتن این محوطه در حاشیه‌ کویر، باعث شده است که لایه‌ای ضخیم از شن‌های روان بر روی لایه‌های تمدنی تشکیل گردد. تراکم و پراکندگی مواد زیستی و فرهنگی، نظیر تکه‌های سفال، قطعات آجر، خشت و چینه، نشان از رونق و اعتبار این زیستگاه باستانی، در هنگام آبادانی دارد. تکه‌سفال‌های موجود از انواع مختلف ظروف ساده‌ آجری‌رنگ، ظروف لعابدار، زرین‌فام اولیه، نقش کنده زیر لعاب، نقش قالب‌زده و فیروزه‌ای‌رنگ می‌باشند که امکان تاریخ گذاری آن را از دوران تاریخی‌ تا قرن هفتم هجری، مقدور می‌سازد.

این زیستگاه باستانی، از دیدگاه تداوم زیست در یک دوره هزار ساله می‌تواند اطلاعات جامع و کاملی را از اقوام ساکن در منطقه نیشابور و حاشیه کویر را در اختیار گذارد. محوطه باستانی عشق‌آباد، در تاریخ 1382/03/10 و به شماره‌ 8742 در فهرست آثار ملی ایران، ثبت شده و مالکیت این محوطه دولتی است.

علاوه بر محوطه باستانی مذکور، مدفن امامزاده حمزه (ع) عشق آباد که در فاصله حدود 170 متری از حاشیه غربی بخش مرکزی شهر واقع شده از نظر سابقه سکونت در این مکان، مورد توجه مورخان قرار گرفته است. این امام زاده که به عقیده مردم منطقه از فرزندان امام موسی کاظم (ع) و برادر امام رضا (ع) است توسط اغلب مورخان تایید نشده و تاکید بر این است که شخصیّت مدفون در این بقعه با 8 واسطه به امام موسى کاظم  علیه‏السلام نسب مى‏رساند و از اعلام قرن ششم هجرى است ( مزارات ایران و جهان اسلام)

در اوایل قرن حاضر نیز در کتاب گزارش روستاهای نیشابور در سال 1296 قمری (کتابچه نیشابور) ذکر گردیده که قریه عشق آباد در 3 فرسنگی جنوب بلده ( شهر نیشابور) و از توابع بلوک عشق آباد است. 110 خانوار دارد از سید، ملا و متفرقه و بومی، 385 نفوس دارد از کبیر و صغیر و اناث. 35 نفر نوکر سواره دارد ابواب جمعی مرحوم عبدالباقی خان. زراعت آن از آب قنات است (درودی، 1382).

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران از انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش به سال 1329 نیز ذکر گردیده قصبه عشق آباد مرکز دهستان عشق آباد بوده که در بخش فدیشه ( میان جلگه فعلی ) واقع شده است. قصبه  دارای 463 سکنه می باشد که ساکنین آن به فعالیت های کشاورزی و از جمله زراعت غلات، تریاک و . . اشتغال داشته اند و به دلیل قرارگرفتن آن در مسیر ارتباطی دارای راه اتومبیل رو بوده است (فرهنگ جغرافیایی ایران، 1329).

 3- ویژگی های جمعیتی و مردم شناسی

از نظر تقسیمات کشوری تا دوره 1365 بخش میان جلگه و تحت جلگه به عنوان یک بخش (تحت جلگه ) سرشماری شده اند و از دوره 1375 اطلاعات آنها به طور جداگانه در آمارها ثبت شده است و بر این اساس آمارهای جمعیتی بخش میان جلگه طی دوره 1365 تا 1375 دارای نرخ رشد نزولی شدید (4/3-% ) شده است.

بر پايه نتايج سرشماري 1395، از جمعيت 1993 نفري شهر عشق آباد، 1020 نفر مرد 973 نفر زن بوده است كه بدين ترتيب، نسبت جنسي جمعيت شهر حدود  104/8 نفر مرد در مقابلِ يكصد نفر زن مي باشد که نشان دهنده ماندگاری جمعیت مردان به دلایل مختلف اقتصادی و همچنین رونق فعالیت های خدماتی کشاورزی و تجاری در این شهر است. از لحاظ تركيب سنّي نيز شهر عشق آباد داراي جمعيت جواني است به طوري كه در سال 1395 از كل جمعيت شهر 29/5 درصد در گروه سنّي كمتر از 15 ساله، 63/6 درصد در گروه سنّي 15-64 ساله و 6/9 درصد درگروه سنّي 65 ساله و بالاتر قرار داشته اند.

از نظر قومی و فرهنگی، ساکنین شهر عشق آباد اغلب فارس بوده، اما تعداد اندکی از مهاجران روستاهای اطراف که از اقوام بلو چ ( دامدار و عشایر ) می باشند طی 15 سال اخیر در این شهر ساکن شده اند و در مشاغل تجاری و خدماتی آن فعالیت دارند.

آداب، رسوم و فرهنگ مردم شهر عشق آباد تا حدود زیادی مشابه مردم نیشابور و دیگر شهرهای خراسان  می باشد.

     4- وضعیت اقتصادی

با توجه به برخورداری عشق آباد از موقعیت طبیعی و ارتباطی مناسب، فعالیت کشاورزی و بازرگانی در این منطقه دارای بهره وری بالا می باشد و بر این اساس شغل بیش از 70 درصد مردم شهر عشق آباد کشاورزی و دامداری است و کمتر از 10 درصد در تنها صنعت موجود شهر یعنی 1 کارخانه پنبه پاک کنی ( سپید گل بهاران ) و مابقی در بخش خدمات دولتی و عمومی، تجاری، بازرگانی و حمل و نقل به فعالیت مشغول می باشند.

اراضی زراعی عشق آباد معادل 370 هکتار ( 352 هکتار آبی و 18 هکتار دیم ) می باشد و محصولات عمده کشاورزي اين شهر: گندم، جو، پنبه، پسته، آفتابگردان است که اغلب در بازارهای منطقه و نیشابور به فروش می رسد. در حال حاضر در این شهر 1 شرکت تعاونی دامداری ( تولید و جمع آوری شیر)، 2 مطب و داروخانه دامپزشکی و 2 شرکت خدمات فنی ومشاوره ای کشاورزی و چندین تشکل مرتبط با کشاورزی در محدوده­ شهر عشق آباد فعالیت دارند.

به واسطه موقعیت ارتباطی مناسب شهر عشق آباد در مسیر جاده اصلی نیشابور- کاشمر، حدود 15 تا 25 درصد ساکنین شهر و برخی روستائیان منطقه در بخش خدمات دولتی و خصوصی شهر اشتغال دارند و این موقعیت از یک سو در جذب بخش مهمی از کارگران فصلی روستاهای اطراف و از سوی دیگر در سودآوری فعالیت های خدماتی و بازرگانی نقش داشته است، به طوری که هم اکنون بیش از فروشگاه 7 عمده فروشی، 2 باب مغازه اغذیه فروشی، 4 رستوران و آشپزخانه، 1 آژانس مسافربری شخصی، 2 دستگاه اتوبوس شرکت واحد در مسیر عشق آباد-نیشابور، 1 شرکت حمل و نقل جاده ای و 1 وانت تلفنی، 1 عکاسی، 1 موبایل فروشی، 2 فروشگاه عرضه اشیاء زینتی، صنایع دستی و اسباب بازی، 2 کارگاه شیرینی فروشی، 2 فروشگاه پوشاک و کفش، 12 تعمیرگاه خودروهای سبک و تعویض روغن و . . در شهر عشق آباد فعالیت دارند ( مجمع امور صنفی بخش زبرخان، 1399 )، و شاغلان بخش دولتی شامل: کارکنان بخشداری، شهرداری، ادارات آب، برق، گاز، مخابرات، پست بانک، دادگستری، آموزش و پرورش، بهزیستی، مرکز خدمات کشاورزی، مرکز بهداشتی و درمانی، بانک کشاورزی و . . می باشند و در صنایع دستی نیز قالی بافی، فعالیت رایج و خانگی شهر و اغلب زنان می باشد.

  5- خدمات آموزشی، فرهنگی و رفاهی

در حال حاضر خدمات آموزشی و فرهنگی شهر عشق آباد شامل: 1 مهد کودک، 2 دبستان (1 پسرانه و 1دخترانه)، 2 مدرسه راهنمایی (1 پسرانه و 1 دخترانه) و 2 دبیرستان روزانه ( 1 پسرانه،1 دخترانه ) و 2 دبیرستان شبانه روزی کار و دانش ( 1 پسرانه، 1 دخترانه )، 1 کتابخانه عمومی، 1 کانون فرهنگی و هنری مساجد، 1 کانون فرهنگی آموزش و پرورش و 3 فروشگاه عرضه محصولات فرهنگی و لوازم التحریر می باشد ( اداره آموزش و پرورش بخش میان جلگه، 1399). و خدمات رفاهی آن نیز عبارتند از: 2 دفتر وکالت قضائی و حقوقی، 2 دفتر بیمه خودرو و محصولات کشاورزی، 1 غسالخانه، 2 قبرستان، 1 پمپ بنزین، 1 حوزه و 2 پایگاه مقاومت بسیج، 1 زمین خاکی فوتبال و 3 سالن ورزشی سرپوشیده ( برای فوتسال و والیبال ) و نیز 3 پارک عمومی می باشد که یکی از این پارک ها ( شهدای گمنام ) علاوه بر تفریح و وسایل بازی برای بچه ها دارای وسایل ورزشی برای افراد بزرگسال می باشد ( تحقیقات میدانی نگارنده، 1399 ).

 6- خدمات بهداشتی و درمانی

در این شهر یک مرکز بهداشتی و درمانی شبانه روزی و مجهز به بخش های تسهیلات زایمان و مامائی ( زایشگاه )، داروخانه، بهداشت خانواده، آزمایشگاه، بهداشت محیط، مبارزه با بیماری ها، دندانپزشکی و حضور پزشک عمومی می باشد و علاوه بر این، 5 خانه بهداشت مستقر در شهر و روستاهای پیرامون نیز خدمات مذکور را از این مرکز دریافت می نمایند. در بخش خصوصی نیز وجود 1 مطب پزشکی و 1 داروخانه، ارائه دهنده خدمات بهداشتی و درمانی به ساکنین و گردشگران شهر عشق آباد می باشند ( مرکز بهداشتی و درمانی شهر عشق آباد،1399 ).

  7- ارتباطات

همان گونه که پیش تر نیز بیان گردید، شهر عشق آباد به دلیل قرار گرفتن در مسیر ارتباطی نیشابور- کاشمر و عبور بخش بزرگی از جمعیت بخش از میان این شهر، دارای سطح خدمات ارتباطی نسبتاً مناسبی می باشد. در این شهر 2 دستگاه اتوبوس شرکت واحد در مسیر عشق آباد-نیشابور، 1 شرکت حمل و نقل جاده ای و 1 وانت تلفنی، 1 آژانس مسافربری شخصی در بخش حمل و نقل و ارتباطات این شهر فعال می باشند و علاوه بر آنها تعداد زیادی از خودروهای شخصی ساکنین شهر عشق آباد در ارتباط دادن ساکنین شهر عشق آباد  و روستاهای اطراف و نیز حمل و نقل تولیدات آنها به شهر نیشابور و مشهد نقش دارند و به دلیل چنین موقعیت ارتباطی و امکانات حمل و نقلی است، که همواره طی سال های اخیر بر اهمیت و نقش شهر عشق آباد افزوده شده است.

  8- مراکز آئینی و تاریخی

از مهمترین مراکز آئینی شهر عشق آباد می توان به بقعه متبرک امامزاده حمزه (ع) در فاصله حدود 170 متری از حاشیه غربی بخش مرکزی شهر اشاره نمود که علاوه بر محوطه باستانی عشق آباد، تاییدی بر سابقه سکونت در این مکان می باشد.

به اعتقاد اهالی فرزند بلافصل امام موسی کاظم (علیه السلام) است. به نظرمی رسد شخصیت مدفون در این بقعه، سید حمزه بن عبدالله ابی القاسم بن ابی جعفر محمد بن هارون بن ابی جعفر محمد بن جعفر بن محمد بن احمد بن هارون بن امام موسی کاظم (علیه السلام) است. ابن طباطبای نسابه به هنگام شمارش از مهاجرین به نیشابور از سکونت ابو جعفر محمد بن جعفر بن محمد بن احمد بن هارون بن موسی (علیه السلام) یاد می کند و از شیخ شرف عبیدلی نسابه نقل می کند که تمام نسلش در نیشابور بوده اند. ابن مهنّا برای حمزه بن عبدالله بن ابی جعفر محمد مذکور دو فرزند به اسامی محمد و ابوالقاسم ذکر می کند که تنها ابوالقاسم فرزندی به نام محمد داشته. بر این اساس شخصیت مدفون در این بقعه با 8 واسطه به امام موسی کاظم (علیه السلام) نسب می رساند و از اعلام قرن ششم هجری است.