محوطه باستانی و تاریخی شادیاخ نيشابور و اشیاء مکشوفه

محوطه های باستان شناسی و اشیاء باستانی و تاریخی نيشابور

محوطه باستان شناسی شادیاخ

محوطه باستانی و تاریخی شادیاخ به عنوان بخش غربی کهندژ نیشابور در حدود 5 کیلومتری جنوب شرقی شهر نیشابور و در مجاورت آرامگاه عطار نیشابوری واقع می باشد. شادیاخ از دو واژه « شادی » و « اخ » تشکیل شده است که به استناد برخی از فرهنگ ها به معنی شادی آفرین است. در برخی از متون از شادیاخ با عنوان های شادکاخ، شاد جهان و شادمهر نام برده شده که به هر حال با شادی قرین بوده است و علت وجه تسمیه آن ساخت این شهر در عهد حکمروایی طاهریان ( اولین حکومت ایرانی پس از اسلام ) و در دوره عبدالله بن طاهر به سال 205 هجری است که به درخواست اهالی نیشابور جهت اقامت سپاهیان عبدالله بوده است. توسعه شهر مذکور همراه با ساخت کاخ های باشکوه و روستاهای آباد در منطقه سبب شد تا برخی از نام شادیاخ و یا شادکاخ با عنوان وجه تسمیه نیشابور نیز یاد کنند. امیرانی که پس از عبدالله بن طاهر بر نیشابور حاکم شدند در شادیاخ نیز اقامت گزیدند و گاهی بر عمارت های مجلل آن افزوده یا آنها را مرمت می کردند. یعقوب لیث صفاری در سال 259 هجری نیشابور را تصرف و در شادیاخ فرود آمد و قسمتی از عمارت شادیاخ را خراب و دوباره ساخت. در سال 421 هجری نیز سلطان مسعود غزنوی از هرات به نیشابور آمد و در شادیاخ به کاخ هایی قدم گذاشت که به قول بیهقی همانند آنها کسی یاد نداشت.

به طور کلی تمام وقایع ویرانگر نظیر زلزله سال های 540 ، 605 ، 649 ، 669 هجری قمری، هجوم و غارت اقوا غز، مغول و حاکمان سلسله های مختلف که برای نیشابور به وقوع پیوسته، بر شهر شادیاخ نیز حادث گردیده و زلزله سال 669 قمری چنان زلزله ای بوده که به قول رشید الدین فضل الله « پرندگان از پناه دیوارها محروم شدند» و در اثر آن شادیاخ برای همیشه قابلیت زیستگاهی خود را از دست داد.

تعیین موقعیت محوطه تاریخی شادیاخ و اهمیت کاوش در آن قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و در تحقیقات ریچارد بولیت تاکید شده بود اما در سال ۱۳۷۸ شمسی دوره جدید بررسی های باستان شناختی با سرپرستی رجبعلی لباف خانیکی در محوطه شادیاخ و با پیگیری فرضیاتی آغاز شد که از جمله آنها:

۱. مکانی که اکنون به شادیاخ شهرت دارد احتمالا همان شادیاخ معروف است.

۲. در شادیاخ کاخ ها و عماراتی وجود داشته که شالوده و بقایای آنها باید اکنون وجود داشته باشد.

۳ شادیاخ به منزله دارالعماره و دارالحکومه نیشابور بوده بنابراین سازه های منقول و غیر منقول شادیاخ باید مرغوبیت خاصی داشته باشد. نخستین مرحله کار حفر ۱۹ گمانه در ابعاد محدود بود که اکثر آنها به آثار معماری رسید.

طرحی سه بعدی از محوطه تاریخی شادیاخ نیشابور

بقایای یکی از اسکلت های مدفون در محوطه تاریخی شادیاخ نیشابور

کاوش های باستان شناسی شادیاخ

حفاری در محوطه تاریخی شادیاخ از سال 1378 با حفر گمانه های آزمایشی در 19 نقطه صورت گرفت. فصل اول کاوش در سال 1379 در بخش میانه شادیاخ صورت گرفت که منجر به کشف فضای معماری مثل تالارها، اطاق ها و صحن های وسیع سنگفرش و آجر فرش گردید.

فصل دوم تا ششم کاوش ها از سال 1378 تا سال 1384 در قسمت دروازه جنوبی شادیاخ متمرکز شد که منجر به کشف خیابان سنگفرش ورودی به شهر و نیم برج های اطراف دروازه و نیز مجموعه معماری کاخ اشرافی شد. در زیر کف سنگفرش راهرو ورودی، یک کانال آبرسانی که با کول سفالی تجهیز گردیده بود وجود داشت که در قسمت جنوبی و ابتدای ورودی دروازه به یک پایاب ختم می شد.

بر روی سنگفرش معبر دروازه پنج اسکلت مشاهده شد که به طور منظم و گاه در هم شکسته قرار داشتند که از وقوع زلزله ای خبر می دادند و می توان احتمال داد که آن زلزله همان سانحه ویرانگر سال 669 هجری شادیاخ است که باعث شد شادیاخ برای همیشه متروک گردد. این اسکلت ها در محل تثبیت و دید قرار گرفته است. در قسمت شرقی دروازه جنوبی شادیاخ عمارتی مربوط به دوران سلجوقی و خوارزمشاهی کشف شد که نحوه معیشت و الزامات زندگی آن دوران را معرفی می کند. عناصر معماری آن کاخ که تاکنون کشف شده مشتمل هستند بر صحن اصطبل، حمام، انبار، کارگاه، تالار بار عام، مطبخ، تالار اندرونی، کارگاه شیشه گری، اتاقهای سیاهچال و …