خاک و پوشش گیاهی

خاك و پوشش گياهي نیشابور

خاک یکی از مهمترین عوامل موثر در زندگی اقتصادی و اجتماعی انسان است. در ایران با توجه به تنوع اقلیمی، ویژگی های زمین شناسی و پوشش گیاهی تنوعی از خاک ها به وجود آمده اند. واحدهای جمعیتی ایران عموماً بر روی اراضی رسوبی دوران چهارم شکل گرفته است. خاک مناسب زمینه ساز فعالیت های کشاورزی در هر منطقه است و به عنوان بستر مناسب اقتصاد عمل می کند. خاک مناسب و مستعد و نامستعد تاثیر مستقیمی بر تراکم جمعیت و همچنین مهاجر فرستی و مهاجر پذیری مناطق دارد. تمدن های کهن در جایی شکل گرفتند که خاک مستعد و به تبع اقتصاد کشاورزی مناسبی داشته‌اند. جنس زمین شناسی، نوع آب و هوا و پوشش گیاهی در تشکیل خاک و تکامل آن نقش بسزایی دارند.

به طور کلی خاک های منطقه نیشابور به علت دارا بودن رژیم رطوبتی اریدیک ( بیابانی و خشک ) در صورت تحول پروفیلی در رده اریدی سول ها و در غیر این صورت در رده آنتی سول ها (خاک هایی که توسعه و تکامل کم و ناچیزی پیدا کرده اند و ویژگی های آنها نمایانگر ویژگیهای ماده مادری آنها می باشد.) رده بندی می شوند. در دنیا ۲۸.۴ درصد کل اراضی بدون پوشش یخی را خاکهای با رژیم رطوبتی اریدیک تشکیل می‌دهند که بیشترین وسعت را دارند و بیشترین مساحت اراضی جهان حدود ۱۹ درصد را به خود اختصاص داده اند، ولی به علت خشکی و سایر محدودیت ها تنها حدود ۳.۳ درصد آنها قابلیت بهره‌برداری در زراعت را دارا می باشند. در ایران حدود ۶۵ درصد اراضی تحت اقلیم خشک ( رژیم رطوبتی اریدیک) قرار دارد و کشت محصولات زراعی بدون آبیاری اقتصادی عملاً مقدور نیست.

بنابراین با توجه به نوع اقليم، ساختار زمين شناسي و وجود ارتفاعات در منطقه نيشابور، خاك و پوشش گياهي منطقه در سه ناحيه جغرافيايي ( نقشه ضمیمه) به شرح زير گروه بندي شده اند:

نواحي كوهستاني

شامل خاك تمامي رشته كوه هاي بينالود و ارتفاعات جنوبي و مناطق پايكوهي آن ها بوده ؛ در اين ناحيه، كوه ها، تپه های مرتفع و دره های متعدد فرسایش یافته متشکل از سنگ های آهکی دولومیتی و ماسه سنگ هستند که غالباً لخت و بدون پوشش خاكي بوده و در برخي دامنه هاي آنها، خاك هاي كم عمق تا نسبتاً عميقِ سنگريزه دارِ غير يكنواخت ( ماسه اي، قلوه سنگ و ليمون ) وجود دارد.

دراين نواحي به دليل دريافت مناسب نزولات جوي ( بارندگي)، محيط مساعدي جهت رشد و نمو گياهان فراهم است، اما به دليل عدم وجود پوشش خاكي مناسب، شيب زياد دامنه ها و فرسايش شديد خاك، پوشش گياهي اندك و مهم ترين آن ها از انواع گون، زرشك، درمنه، چوبك، باريچه، تلخه، خاكشير، ريواس و درخت هاي پراكنده اي از نوع اُرس ( در حدود 1000 هكتار )     مي باشد. در اين ناحيه سطوح مراتع درجه 2 بسيار ناچيز است و عمدتاً كيفيت آن ها از نوع درجه 3 به بالا ( با كاهش كيفيت ) بوده كه مساحتي بالغ بر 350 هزار هكتار را در برمي گيرد.

ناحيه دشت

شامل خاك مخروطه افكنه هاي نزديك به ارتفاعات شمالي و همچنين قسمت اعظم دشت نيشابور از پاي كوه هاي بينالود تا محدوده كال شور در مركز دشت مي باشد. در اين ناحيه خاك هاي نسبتاً عميق تا عميق ( بدون تكامل پروفيلي ) ليموني و در برخي قسمت ها با بافت متوسط تا خيلي سنگين، با شوري متوسط وجود دارد. در ناحيه جغرافيايي دشت، به دليل كشت و كار وسيع زراعي، پوشش گياهي و مراتع دشتي توسعه اي نداشته، مراتع عمدتاً از نوع درجه 3 و 4 به بالا و مساحتي بالغ بر 250 هزار هكتار را شامل شده اند، مهم ترين گونه هاي گياهي اين ناحيه شامل: خارشتر، خارآبي، دانه شور، تلخه، درمنه، اسپند يا اسفند، خارزرد و … مي باشد. خاک نواحی دشت نیشابور عمدتا شامل تراسهای رودخانه ای و تیپ اراضی دشت دامنه ای می باشند.

تراسهای رودخانه ای

تراسهای رودخانه ای در مسیر جلگه ماروسک و دره‌های بوژان، خرو، درود، فاروب رومان به ضخامت متوسط ۲۰ متر وجود دارد. وسعت تراسها کم بوده لیکن به علت زمان طولانی جریان آب از رودخانه تا اندازه ای در تغذیه دشت موثر است. آبرفت دشت بعد از مخروط افکنه ها قرار دارد و نسبت شن و ماسه آنها در حدود ۵۰ درصد است. قسمت انتهایی و مرکزی دشت توسط آبرفت دانه ریز پوشیده شده است. نسبت شن و ماسه در آنها کمتر از ۴۰ درصد است. ضریب ذخیره در قسمت‌های مرکزی و انتهایی دشت در حدود ۵ درصد بوده و به علت ریزدانه بودن دانه ها تقریباً غیر قابل نفوذ هستند.

تیپ اراضی دشت دامنه ای

اراضی دشت های دامنه ای، اراضی هستند که دارای شیب ملایم یا با شیب کم می باشند. این اراضی توسط رسوباتی که به وسیله رودخانه های فصلی حمل گردیده از رسوب گذاری آنها، به وجود آمده است و معمولاً در پای کوه ها بعد از واریزه ها قرار گرفته اند. جهت رسوب گذاری عمود بر شیب کوه و به موازات آن می‌باشد. شیب این اراضی از کوه به سمت مرکز دشت به تدریج کاهش می‌یابد و تحت تأثیر فرسایش آبی کم هستند و پستی و بلندی محلی این اراضی کمتر از ۵ متر می‌باشد و شیب این اراضی کمتر از ۵ درصد است. خاکهایی که در این نوع اراضی مشاهده          می گردند دارای ضخامت نسبتاً عمیق تا نیمه عمیق بوده و شامل خاکهای رسوبی و قهوه ای می باشند و در بعضی قسمت‌ها خاکهای مرطوب در آنها وجود دارد. در اراضی دشت دامنه ای اغلب گیاهان استپی به صورت پراکنده رویش پیدا کرده اند. واحدهای تیپ اراضی دشت دامنه ای با توجه به فاکتورهای زیر طبقه بندی شده اند:

۱- به وسیله توپوگرافی که شامل اراضی پست و بلند، اراضی با شیب کم، اراضی شیب دار و اراضی نسبتا مسطح

۲- به وسیله مواد تشکیل دهنده و موقعیت این اراضی که شامل: تراس های میانی، تراس های پایینی، اراضی بادبزنی شکل جدید و قدیم

۳- به وسیله نوع دشت دامنه ای که ممکن است در نزدیک کوه باشد یا فاصله داشته باشد

۴- به وسیله درجه فرسایش که دارای فرسایش کم و متوسط و غیره باشند.

اجزای واحدهای اراضی دشت دامنه ای با توجه به نوع خاک و پوشش گیاهی نیز قابل تقسیم‌بندی می باشند.

از نظر کاربری اراضی نیز، در حوضه جغرافیایی نیشابور، 14 نوع کاربری مشخص شده است که در نقشه و جدول زیر فهرست شده اند. در مجموع مراتع کم تراکم فقیر با 30/19 درصد از مساحت در رتبه اول و بعد از آن زراعت آبی با 25/34 درصد، مراتع نیمه خشک با 18/29 درصد و زراعت دیم با 19/6 درصد سطح حوضه را شامل شده اند، بنابراین اراضی کشاورزی اعم از آبی، دیم و باغ ها حدود 47 درصد از کل اراضی را به خود اختصاص داده اند.