جغرافياي شهری بار 

1- جایگاه جغرافیایی و طبیعی بار

شهر بار از توابع دهستان مازول بخش مرکزی شهرستان نیشابور در استان خراسان رضوی است که در 36 درجه و 29 دقيقه­ عرض جغرافيايي و 58 درجه و 43 دقيقه­ طول جغرافيايي، از نصف النهار مبدأ و در فاصله­ 82 کیلومتری جنوب غربی مشهد، 55 كيلومتري شمال غربی شهر نيشابور و 35 کیلومتری شمال شهر فیروزه واقع شده است. بار بر اساس اعلام سازمان شهرداری های کشور، در سال 1387 از روستا به شهر ارتقاء یافته است.

با توجه به استقرار شهر بار در دامنه و حصار کوه های بینالود، حریم شهری آن معادل 180 هکتار، بافت شهری آن معادل 120 هکتار و بافت مسکونی بار معادل 65 هکتار مساحت مشخص شده که به طول حدود 1400 متر و با عرض تقریبی 100 تا 650 متر به طور خطی در حاشیه غربی و شمالی رودخانه­ پرآب بار واقع شده است. در بیشتر قسمت های مرکزی و غربی شهر، بافت مسکونی متراکم و فشرده‌ بوده، معابر در این قسمت ها عموماً کم عرض و پیچ در پیچ است اما در محله‌های جدید جنوبی و جنوب غربی معابر وسیع و با امکان تردد وسائط نقلیه وجود دارد، ضمن اینکه بخش از باغات پیرامون در بافت شهری محاسبه گردیده است. شیب بافت شهری نیز با 4 تا 6 درصد با جهت شمال شرقی- جنوب غربی امتداد دارد.

طول رودخانه بار 22/5 کیلومتر و شیب متوسط آن 4/2 درصد است و وسعت حوضه آبریز رودخانه­ بار تا محل ایستگاه هیدرومتری اریه ۱۱۹ کیلومتر مربع و حداکثر و حداقل ارتفاع حوضه آن ۲861 و۱۵8۰ متر ( طائی سمیرمی، 1392 ) و متوسط حجم سالانه آورد رودخانه بار در محل ایستگاه هیدرومتری اریه در دوره ۲۳ ساله حدود ۲۸ میلیون مترمکعب گزارش شده است. حداکثر و حداقل EC آب رودخانه بار به ترتیب ۸۱۰ و ۲۵۸ میکروموس بر سانتی متر می باشد. آب رودخانه بار پس از جریان از میان دره خوش آب و هوای آن، دره های اریه، دامنجان، خانلق، و اراضی محمدآباد، علی آباد، گلشن آباد، شوری کوچک و بزرگ را مشروب می نماید و درنهایت پس از دریافت بخشی از سیلاب های رودخانه طاغان در مسیر خود، در شرق شهر همت آباد زمانی به کالشور به عنوان زهکش و بزرگترین رودخانه دشت نیشابور می ریزد. از نظر منابع آب شهری، آب مصرفی شرب ساکنین شهر بار توسط مخزن 500 متر مکعبی در قسمت شمالی شهر و در حاشیه رودخانه تامین می گردد که عمدتا از آب رودخانه بار و 5 دهانه چشمه آبگیری می شود و جهت مصارف کشاورزی، رودخانه بار تامین کننده اصلی بوده و تنها در مواقع کم آبی و خشکسالی بوِیژه در اواخر تابستان، اغلب باغداران بار با حفر چاه های نیمه عمیق 8 تا 15 متری، نسبت به تامین مصارف آبی مورد نیاز خود اقدام می نمایند.

از نظر زمین شناسی، محدوده­ بار بخشی از زون ساختاری بینالود-آلاداغ است که در نتیجه تحولات زمین ساختی واقع در آن، انواع واحدهای سنگی و رسوبی دوران دوم ( ماسه سنگ های دگرگون شده و حساس به فرسایش ) و دوران سوم زمين شناسي (پالئوژن، نئوژن و کواترنر ) را در خود دارد. حد آبخیز حوضه بار از شمال شرق، شرق و جنوب به ارتفاعات ستیغ ساز سازند آهکی لار، از غرب به شیل های ژوراسیک و از شمال غرب به مارن های سازند دلیچای محدود می شود ( ابراهیمی و همکاران، 1393 ). همچنین قسمت های غربی حوزه بار شیل های سیاه و مارن های خاکستری و در بخش های شمالی و شرقی خاک های آهکی با شیب کم دارد. در این حوزه سه نوع کاربری مرتع، کشاورزی و مسکونی وجود دارد که قسمت اعظم آن را مراتع تشکیل می دهند و حدود 500 هکتار از کل منطقه را باغ و اراضی مسکونی اشغال کرده است ( طائی سمیرمی، 1392 ).

2- جغرافیای تاریخی بار

از جایگاه تاریخی بار در سده های اولیه اسلامی، آثار مکتوب چندانی به دست نیامده است و ممکن است برخی آثار نیز وجود داشته اما در غارتگری ها، زلزله های ویرانگر و حوادث مختلف نیشابور، نابود و از دسترس ما خارج شده اند. به نظر می رسد موقعیت کوهستانی شهر بار سبب شده تا در طول تاریخ پرفراز و نشیب نیشابور کمتر مورد توجه حاکمان و غارتگران تاریخ قرار گرفته باشد و شاید این منطقه بکر طبیعی که در حصار کوهستان های مرتفع نیز قرار داشته، چندان برای مهاجمان سهل الوصول نبوده و برخی از آوارگان و جنگاوران نیشابور نیز برای تجدید قوای خود و مقابله با مهاجمان، این منطقه را که کمی دور از مسیرهای معمول نیشابور و تهاجم ها بوده، انتخاب می کرده اند. به عقیده مردم شهر بار آرامگاه‌های چندین امام‌زاده در داخل و اطراف شهر بار از قدمت چند صد ساله و شاید قرون اولیه اسلامی حکایت دارد و یکی از آثار تاریخی این شهر نیز چنار هزار ساله بار است که در ابتدای این شهر در جوار امام زاده سید حسن (ع) قرار دارد، که گاهی محل تجمع اهالی قلمداد می گردد.

در کتاب مرآت البلدان تالیف  محمدحسن خان اعتمادالسلطنه ( 1294 قمری )  که بر اساس مطالب کتاب نفیس معجم البلدان از یاقوت حموی (۶۲۶–۵۷۴ قمری )، کتاب مروج الذهب از ابوالحسن علی مسعودی ( 283 قمری ) و… تنظیم شده، بار را از دهات نیشابور معرفی نموده است ( اعتمادالسلطنه، 1368 ) .

در اواخر قرن سیزده هجری قمری در کتاب گزارش روستاهای نیشابور در سال 1296 قمری (کتابچه نیشابور) ذکر گردیده که یکی از بلوک نیشابور به نام بلوک بار و دامنجان بوده و قریه بار در 7 فرسنگی بلده ( شهر نیشابور) واقع است. در این قریه 82 خانوار سید و عامی مشتمل بر 303 نفر سکونت داشته اند و معیشت ساکنان آن نیز از غله و شلتوک و گوسفند بوده است ( درودی، 1382 ).

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران از انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش به سال 1329 نیز ذکر گردیده ده بار از دهستان ماروسک از بخش سرولابت بوده و دارای 1671 سکنه می باشد که ساکنین آن به فعالیت های کشاورزی و از جمله زراعت غلات و . . اشتغال داشته اند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 1329 ).

3- ویژگی های جمعیتی، مردم شناسی و فرهنگی بار

از نظر تقسیمات کشوری، شهر بار تا دوره 1375 به عنوان یکی از توابع بخش سرولایت نیشابور قلمداد می گردید. بار در دوره 1385 در بخش تحت جلگه و پس از آن در دوره 1395 در بخش مرکزی نیشابور سرشماری شده است. این شهر همچنین تا دوره 1385 به عنوان روستا شناخته می شده است و در سال 1387 به شهر ارتقاء پیدا نمود.

بر پايه نتايج سرشماري رسمی در سال 1395، شهر بار دارای 1122 خانوار و 3765 نفر جمعيت بوده که 1962 نفر از آنها مرد و 1803 نفر زن بوده است كه بدين ترتيب، بعد خانوار شهر معادل 3/3 نفر و نسبت جنسي جمعيت آن نیز حدود  108/8 نفر مرد در مقابلِ يكصد نفر زن مي باشد که نشان دهنده ماندگاری جمعیت مردان به دلایل مختلف اقتصادی و همچنین رونق فعالیت های کشاورزی و تجاری در این شهر است. از لحاظ تركيب سنّي نيز شهر بار داراي جمعيت جواني است به طوري كه در سال 1395 از كل جمعيت شهر 30 درصد در گروه سنّي كمتر از 15 ساله، 64/2 درصد در گروه سنّي 15-64 ساله و 5/8 درصد درگروه سنّي 65 ساله و بالاتر قرار داشته اند.

بررسی تحولات جمعیت بار با توجه به جدول بالا نشان می دهد که نرخ رشد جمعیت طی دوره­ی 65-1335 بالا ( 11/2 درصد ) بوده است. پس از آن نرخ رشد جمعیت طی دوره­ی 75-1365 به 2/1 درصد رسیده است اما در دوره های بعدی تا سال 1395، به دلایل مختلف اقتصادی و مهاجرت بخشی از افراد دارای سطح تحصیلات بالا، نرخ رشد جمعیت متوقف و حتی اندکی منفی نیز شده است. بر اساس نتایج سال 1385  جمعیت باسواد این شهر نیز معادل 82/8 درصد (89 درصد مردان و 76/6 درصد زنان ) بوده که نسبت به باسوادان بخش ( 79/1 % ) و زنان باسواد بخش ( 73 %) بالاتر می باشد و از دلایل آن می توان به شرایط مناسب تر تحصیل و آموزش در این شهر، شرایط اقتصادی مناسب ساکنین بار و . . اشاره نمود ( پورتال مرکز آمار ایران ).

آداب و رسوم و فرهنگ مردم شهر بار تا حدود زیادی مشابه مردم نیشابور و دیگر شهرهای خراسان می باشد. مراسمی از قبیل چهار شنبه سوری و مراسم چراغ برات در ایام نیمه شعبان و زیارت مزار اموات و اعیادی از قبیل قربان، غدیر و نوروز و. . . از جمله مراسمات مهم منطقه می باشد. هر ساله در دهه اول محرم و ایام سوگواری حضرت سید الشهداء امام حسین (ع)، خیرین شهر بار اقدام به پخت غذای نذری ( حلیم) نموده و عزاداران روستاهای اطراف را به مساجد بار دعوت می نمایند و پس از سپری شدن این دهه، خیرین روستاها نیز عزاداران و مردم شهر بار را به صرف نذورات خود دعوت می نمایند.

از گذشته شهر بار به دلیل موقعیت کوهستانی در مسیر حرکت عشایر ایل توپکانلو قرار گرفته است و این ایل در اوایل فروردین ماه در ییلاقات منطقه سرولایت نیشابور مستقر می‌شده اند و در تیر ماه به «میان بند» نقل مکان کرده و در مهر ماه به سمت قشلاق ( منطقه سرخس و کاشمر ) رهسپار می‌شده اند، بنابراین بخشی از فرهنگ محلی شهر بار نیز از آداب و رسوم ایل توپکانلو متأثر شده و در این شهر برخی از پوشاک، خوراکی ها و حتی بازی های محلی کردی و رقص کردی رواج دارد.

آواز محلی مردم بار نیز غالبا به زبان کردی بوده و مردم شهر به چهار طایفه قاضی، عرب، غضنفری، عام و به سه دسته سید حسینی، سید رضوی و عام (باری) تقسیم می‌شوند. بهره‌گیری از انواع آوازها و آهنگ‌های محلی و موسیقی مقامی و ترانه‌های دشتی، با همراهی سازهای محلی سرنا، دهل و قوشمه در مراسم و جشن‌های مردم شهر متداول است. دوبیتی خوانی نیز، در شهر رواج دارد. از رقص‌های محلی این شهر می‌توان به رقص اسب چوبی، چوب بازی و رقص محلی اشاره کرد. از بازیهای محلی بار نیز می توان به طناب بازی، گوی مله، کلاه خطی، یک قل دو قل، تیله بازی، جوز بازی ( بازی با گردو)، خر بلقیس، کبدبدی و کشتی با چوخه اشاره کرد. غذاهاي سنتي و لباس های محلی و معروف در منطقه بار نیز مشابه ساکنین شهرستان نیشابور می باشد.

انجام مراسم مذهبی و نیایش و دعا و همچنین توزیع نذورات عمدتا در 5 امام زاده شهر انجام می شود. آرامگاه امام‌زاده آبکوزه در ۵ کیلومتری شمال شهر و مقبره امام‌زاده باغ چاه نیز در میان باغ‌های شهر مکانی برای این گونه مراسم ها می باشند، بنابراین حضور تعداد زیادی از اولاد پیامبر (سید)، وجود 11 مسجد، یک تکیه، یک مهدیه و 5 امام زاده، موجب شده تا شهر بار دارای تقدس خاصی باشد. در فرهنگ عامه این شهر بیش از 500 افسانه به ثبت رسیده است که حمید رضا خزاعی، نویسنده بزرگ کشور در جلد یک کتاب افسانه های خراسان 31 افسانه را به نام افسانه های بار و دامنجان در سال 1378چاپ کرده است. از صنایع دستی این شهر می توان به هنر قالی بافی، گلیم بافی، گلدوزی و … اشاره کرد.

شهر بار یکی از شهرهای با سابقه تاریخی و انقلابی در منطقه نیز محسوب می شود که تقدیم 57 شهید، 300 جانباز و 3 آزاده و اعزام بیش از 1000 رزمنده به جبهه های نبرد، در دوران دفاع مقدس و همچنین میزبانی چند ماهه از رهبر عظمای ایران اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) سبب شده تا مردم این شهر را مردمی ولایتمدار و کلاه سبزهای منتسب به مقام عظمای ولایت معرفی نمایند.

از دیگر رویدادهای فرهنگی و ورزشی شهر نیز میزبانی هر ساله مراسم کشتی با چوخه هفته اول اردیبهشت ماه با حضور بیش از 15000 هزار نفر و با شرکت چوخه کاران کشوری و استانی در این شهر است که در نوع خود کم نظیر است.

   4- وضعیت اقتصادی

درآمد ساکنین شهر بار از فعالیت‌های زراعی، باغداری و دامداری تأمین می‌شود. گروهی نیز، در امور خدماتی و صنایع دستی اشتغال دارند. زمین‌های زراعی آبی در بار بسیار محدود هستند چراکه بخش بزرگی از اراضی تبدیل به باغ شده اند و غالبا اراضی زراعی شامل گندم و جو به شیوه دیم کشت می‌شوند. وسعت اراضی زراعی شهر بار کمتر از 200 هکتار و اراضی باغی آن حدود 800 هکتار می باشد. مهم‌ترین محصولات باغی شهر نیز آلو سیاه، آلو زرد، گیلاس، هلو، گلابی، شلیل، آلبالو، و سیب می باشند. میوه سیب شهر بار شهرت فراوانی دارد و علاوه بر بازارهای داخلی به خارج از ایران هم صادر می‌شود. مراتع غنی و سرسبز پیرامون شهر موجبات رونق دامداری و تولید گوشت و فراورده‌های لبنی را فراهم آورده‌است. پرورش زنبور عسل نیز، در این شهر رواج دارد. مردم شهر بار به ویژه زنان، ضمن همکاری در فعالیت‌های زراعی و دامداری به تولید صنایع دستی قالی و فرت می‌پردازند.

شرایط اقلیمی و نوع فعالیت و معیشت خانوارها اثرات زیادی بر نحوه شکل‌گیری مساکن شهر بار داشته اند به طوری که نوع ساخت اغلب منازل این شهر با توجه به شغل دامداری و باغداری به شکل دو طبقه است که در طبقه همکف محل نگهداری دام ها و علوفه و طبقه فوقانی برای سکونت استفاده می شود. دامداران در مراتع بار نیز  برای نگهداری گوسفندان و به ویژه بره های کوچک از محلی به نام ( سم ) استفاده می کنند که در دل کوه ها حفر می کنند و مزایای این پناهگاه این است که در فصل گرما بسیار سرد و در فصل سرما بسیار گرم می باشد و مکان خوبی برای دام ها می باشد.

موقعیت ارتباطی و راه مناسب آسفالته از امتیازات شهر بار جهت توسعه اقتصادی می باشد و علاوه بر آن استقرار خدمات دولتی و خصوصی شهر سبب شده تا طی سال های اخیر به دلیل جاذبه های طبیعی و گردشگری، این شهر در جذب بخشی از گردشگران و طبیعت گردان نیشابور دارای جایگاه مناسبی گردد و بر این اساس در این شهر مراکز خدماتی نظیر: بیش از 50 باب مغازه خواربارفروشی، 2 باب آشپزخانه خانگی، 2 کارگاه شیرینی فروشی، 2 باب عکاسی، 3 فروشگاه پوشاک و کفش، 4 تعمیرگاه خودروهای سبک و تعویض روغن و همچنین مغازه های اغذیه فروشی، رستوران و آشپزخانه، موبایل فروشی و . . فعالیت دارند و شاغلان بخش دولتی نیز شامل: کارکنان بخشداری، شهرداری، دفاتر ادارات آب، برق، گاز، پست، مخابرات، پست بانک، شورای حل اختلاف، 3 مرکز خدمات کشاورزی، 1 مرکز بهداشتی و درمانی و . . می باشند.

  5- خدمات آموزشی، فرهنگی و رفاهی

در حال حاضر خدمات آموزشی و فرهنگی شهر بار شامل: 2 مهد کودک، 3 دبستان (پسرانه و دخترانه)، 4 مدرسه راهنمایی (2 پسرانه و 2 دخترانه) و 2 دبیرستان ( پسرانه، دخترانه )، 1 کانون فرهنگی و هنری مساجد و 1 فروشگاه عرضه محصولات فرهنگی می باشد ( اداره آموزش و پرورش بخش زبرخان، 1390). و خدمات رفاهی آن نیز عبارتند از: 3 مرکز ارائه خدمات کشاورزی، 1 غسالخانه، 1 قبرستان، 1 حوزه مقاومت و 7 پایگاه بسیج، 3 زمین خاکی فوتبال، 1 زمین چمن و 1 سالن ورزشی سرپوشیده ( برای فوتسال و والیبال ) و نیز 1 پارک عمومی می باشد.

 6- خدمات بهداشتی و درمانی

در این شهر یک مرکز بهداشتی و درمانی شبانه روزی و مجهز به بخش های داروخانه، بهداشت خانواده، آزمایشگاه، بهداشت محیط، دندانپزشکی و حضور پزشک عمومی وجود دارد و علاوه بر این، 3 خانه بهداشت مستقر در شهر و روستاهای پیرامون (اریه و دامنجان ) نیز خدمات مذکور را از این مرکز دریافت می نمایند. در بخش خصوصی نیز یک داروخانه ارائه دهنده خدمات بهداشتی و درمانی به ساکنین و گردشگران شهر بار می باشد.

  7- ارتباطات

شهر بار تا مرکز شهر نیشابور 55 کیلومتر فاصله دارد. ابتدا تا جاده ارتباطی نیشابور به قوچان در قسمت جنوبی آن و مسیر ارتباطی به بخش سرولایت نیشابور، حدود 27 کیلومتر فاصله دارد که یک راه ارتباطی کوهستانی و دارای پیچ و خم نسبتا زیادی بوده و بیش از 15 سال از آسفالته شدن آن می گذرد. این مسیر ارتباطی ضمن عبور از روستاهای اریه، دامنجان و خانلق به جاده سرولایت-قوچان رسیده و بعد از طی 8 کیلومتر به شهر فیروزه ( مرکز شهرستان فیروزه-تحت جلگه ) و پس از آن، 20 کیلومتر تا نیشابور فاصله دارد. در این شهر 20 دستگاه مسافربری شخصی، 2 دستگاه اتوبوس، 1 دستگاه مینی بوس و بیش از 300 دستگاه نیسان و وانت در بخش حمل و نقل و ارتباطات این شهر فعال می باشند و علاوه بر آنها تعداد زیادی از خودروهای شخصی در ارتباط دادن ساکنین شهر بار و حمل و نقل تولیدات آن و روستاهای اطراف، به شهر نیشابور و مشهد نقش دارند و به دلیل چنین امکانات حمل و نقلی است، که همواره طی سال های اخیر بر اهمیت و نقش شهر بار افزوده شده است.

  8- مراکز آئینی و تاریخی

از مهمترین مراکز آئینی شهر بار می توان به بقاع متبرک 7 امامزاده در داخل و پیرامون آن اشاره نمود که برخی از آنها دارای شجره نامه و برخی دارای دو نام و شهرت می باشند و احتمالا به دلایلی که قبلا ذکر گردید حصار کوهستانی شهر باعث امنیت تاریخی برای حضور برخی از مبارزان نیشابور و علویان در قرون اولیه اسلامی در این شهر بوده است. بنابراین فهرست و مشخصات امامزادگان شهر بار عبارتند از:

– بقعه امامزاده طاهر با شهرت محلی طاهر یا عبدالطاهر (ع): که نسب این امامزاده را به امام سجاد (ع) نسبت می دهند. این بقعه در قسمت شرقی بار، واقع در دره ای به نام هشت دره که حد فاصل میان روستای بار و روستای درخت جوز میباشد، واقع شده و بنای آن از سنگ لاشه و ملاط گل ساخته شده، اتاق بقعه در ابعاد 3×4 مترمربع است که صورت قبری در وسط بقعه وجود دارد و گنبدی کوچک بر بالای آن تعبیه شده است. شایان ذکر است این امامزاده در پورتال امامزادگان کشور، در محدوده روستای درخت جوز معرفی شده است.

– بقعه امامزاده ابراهیم یا سید ابراهیم (ع):  نسب وی را از امام موسی کاظم (ع) میدانند. این بقعه با زیربنای حدود 200 متر مربع در روستای بار کنار مسجد و پای چنار قرار دارد. ارتفاع گنبد آن با توجه به اطلاعات موجود تا سال 1384 هـ . ش سه متر بوده و فاقد گلدسته است. ( اداره اوقاف نیشابور، پرونده کلاسه 111 – الف با کد 2052). این امامزاده در پورتال امامزادگان کشور بر روی تپه ای مشرف به شهر معرفی شده که اصل بنای ساختمان بقعه به صورت مربع است که درب آن از جانب مشرق باز می شود و دربی در جانب جنوب دارد. چهار زاویه بقعه را با ایجاد یک طاقنما به دایره تبدیل نموده و در نتیجه گنبد عرقچینی بنا را بر آن استوار ساخته اند. در مقابل بقعه درخت چنار تنومندی که قطرش بیش از سه متر است قرار دارد که ارتفاع آن حدود 25 متر می باشد.

– بقعه امامزاده سید حسن (ع) یا سید حسین( علیه السلام ): این امامزاده در میان مردم منطقه به آب کوزه شهرت دارد و نسب وی را از امام موسی کاظم (ع) میدانند. بقعه این امامزاده در 9 کیلومتری شمال شهر بار و با زیربنایی حدود 150 مترمربع قرار دارد.

– بقعه امامزاده سید حمزه (ع): مشهور به پی گود مزار که نسب وی را به امام موسی کاظم (ع) نسبت می دهند. شجره نامه وی بدین صورت ذکر شده است: سید ابوعلی حمزه بن محمد ابو عبدالله بن احمد السکین بن جعفر ابن عبدالله بن ابو عبدالله محمد بن عمر الاشرف بن زین العابدین(ع). بقعه وی با زیربنای حدود 60 مترمربع در انتهای روستای بار، محله باغچه و در میان قبرستان متروکه ای قرار گرفته است. بنای ساختمان آن از خشت و گل است و حدود صد سال قبل تخریب گشته و تنها بقایایی از ایوان و چند ستون آن باقی مانده است. وسط این اتاق مخروبه به صورت قبری است که بر روی آن پارچه ای سبز انداخته شده است. (اداره اوقاف نیشابور).

– بقعه امامزاده جواد (ع): بر اساس اطلاعات پورتال جامع امامزادگان کشور بقعه این امامزاده در انتهای روستای بار در مجاور گلزار شهدا واقع شده است. بر فراز بنای بقعه، گنبدی به شکل پیازی و به قطر 3 و ارتفاع 3 متر قرار دارد (www.emamzadegan.ir).