–
مسجد جامع نيشابور، قديمي ترين اثر از آثار تاريخي شهري است كه پس از زلزله سال 808 قمري و در موقعيت كنوني شهر فعلي ساخته شده است. اين مسجد باشكوه به همت پهلوان علي كرخي فرزند بايزيد به سال 899 قمري مقارن حكمروايي سلطان حسين بايقرا، آخرين حكمران تيموري احداث شده و در حاشيه جنوبي خيابان امام خميني، در بافت مركزي شهر واقع شده است. مدفن باني مسجد، شبستان هايي در چهار طرف، دو ايوان در شمال و جنوب، درِب اصلي ورود و خروج در شمال و درب هايي در شرق و غرب، حوض آبي در وسط فضاي مسجد و چندين سنگ نبشته ( لوح سنگي ) تاريخي در این بنا موجود مي باشد.
بر ديوار شرقي ايوان جنوبي، بر روي يك لوح سنگي، تاريخ بنا و نام واقف آن، در قالب اشعاري به خط ميانه نسخ ثلث، حجاري شده است. از لحاظ وضع بنا، روكار نماي شبستان ها به طرف فضاي مسجد در تغييرات مكرري كه درمسجد انجام شده، به كلي نوسازي گرديده است. پايه هاي شبستان ها، سقف آنها ( ضربي آجري ) و روكار پايه هاي دو ايوان شمالي و جنوبي از موقع بنا تاكنون به همان وضع نماي قديمي باقي مانده و تصرفي در آنها نشده است. مساحت كل بنا به اضافه 44 مترمربع جلو آمده جنوب آن 7321 متر مربع، فضا يا صحن آن 2726 مترمربع، مساحت زيربنا 4595 متر مربع، عرض مسجد 77 متر، طول آن 95 متر، درازاي ايوان شمالي13 متر و ارتفاع ايوان جنوبي حدود20 متر مي باشد.
بر روي پايه هاي جانب راست و چپ درِب ورودي شمالي، دو قطعه سنگ نبشته در قرون بعد از بنا نصب گرديده است؛ در سنگ طرف راست به مفاد يك فرمان حكومتي از شاه عباس كبير صفوي به سال 1021 قمری اشاره شده كه در مفاد آن موقع عبور شاه از نيشابور، ماليات كسبه شهر بخشيده شده است. در سنگ نبشته طرف چپ نيز به حكم ديگري از شاه عباس صفوي اشاره شده كه بر اساس آن از تاريخ رمضان سال 1021 قمري هيچ يك از وابستگان حكومتي، حق تصرف در اموال مردم شهر و يا نزول در خانه ايشان را نخواهند داشت.
بر فراز محراب ايوان جنوبي آياتي از قرآن كريم، به خط ثلث برجسته قرن نهم، بر روي دو قطعه سنگ حجاري شده است. پايين تر از اين دو قطعه سنگ، در بالاي محراب ايوان جنوبي، 16 بيت از شعري با خط نستعليق متوسط بر روي سنگ، در چهار مصرعِ هم رديف نوشته شده كه حاكي از تعمير مسجد به وسيله عباسقلي خان نامي مي باشد. تاريخ تعمير با احتساب حروف ابجد مصرع آخر در سال 1126 هجری قمری در عصر سلطنت شاه سلطان حسين صفوي بوده است.
