مشاهیر فرهنگی و هنری نیشابور
استاد پرویز مشکاتیان
استاد پرویز مشکاتیان یکی از ارکان موسیقی سنتی ایران و خالق آهنگ های ناب و تکرار ناپذیری است که همچون ستاره ای کم نظیر در آسمان نیشابور – تبار عشق، هنر. ادبیات و عرفان – درخشید و به عنوان نوازنده ای چیره دست و رام کننده مضراب های چالاک. تک فاتح قله های سنتور نوازی ایران و نواهای سنتی به عرصه موسیقی معرفی گردید.
مرور زندگی هنری و همچنین آراء و نظرات هنرمندان برجسته و تأثیرگذار به دلیل نقش آنها در جریان تداوم و تحول سنت‌های پیش از خود همواره مهم می‌نماید. زندگی هنری پرویز مشکاتیان نیز به عنوان کسی که در آثارش سنت، تداوم و تحول یافته است، می تواند ما را در بررسی کلی روند تحولات موسیقی کلاسیک ایرانی یاری رساند. تاثیر آثار هنری و جایگاه هنر این هنرمند کم نظیر به اندازه ای بوده که نواهای آن را زمزمه‌ی تاریخ ایران زمین نامیده اند.
به عنوان نمونه سرود « رزم مشترک » معروف به « همراه شو عزیز »، شعری حماسی است که در تاریخ معاصر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. این شعر را شخصی با نام مستعار « برزین آذرمهر » ( احتمالاً نام مستعار پرویز مشکاتیان ) سروده‌است. این سرود نخستین بار در سال ۱۳۵۸ به خوانندگی محمدرضا شجریان و آهنگسازی پرویز مشکاتیان در خانه آواز اصفهان اجرا شده و در آلبوم چاووش ۷ به دست کانون چاووش منتشر شد. این آهنگ غنای ملودیک عالی داشته و مقدمه‌ای کوبنده و تأثیرگذار دارد.
زندگی و جایگاه هنری استاد مشکاتیان
پرویز مشکاتیان در ۲۴ اردیبهشت ماه ۱۳۳۴ شمسی در نیشابور متولد شد. او مقدمات موسیقی را از ۶ سالگی نزد پدرش، حسن مشکاتیان، که استاد سنتورنوازی و آشنا با ویولن و سه‌تار بود، آموخت و نخستین کنسرت خود را در سن ۸ سالگی در مراسم گردهمایی دانش آموزان در مدرسه امیر معزی نیشابور ارائه داد. پرویز پس از آن در جشنواره موسیقی که در اردوگاه رامسر برگزار می شد به دفعات شرکت کرد و در آن ها رتبه های برتر کسب کرد. مشکاتیان در سال ۱۳۵۳ در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران قبول شد و هم زمان به آموزش ردیف میرزا عبدالله نزد نورعلی خان برومند و ردیف موسیقی سنتی نزد دکتر داریوش صفوت پرداخت. وی در همان دوران آموزش ردیف مبانی موسیقی و موسیقی ایرانی را نزد اساتیدی چون دکتر محمدتقی مسعودیه، عبدالله خان دوامی، سعید هرمزی، یوسف فروتن ادامه داد. در سال ۵۴ دکتر داریوش صفوت سرپرستی مرکز حفظ و اشاعه موسیقی را به او سپرد. مشکاتیان نیز در آنجا توانست تمرکز و مهارت خود را در نوازندگی سنتور به شکل ویژه ارتقا دهد. همچنین این دوره سر آغازی بود بر کارهای حرفه ای تری همچون آهنگسازی و ساخت تصنیف و قطعات ارکسترال. وی در این دوره ی درخشان، کنسرت های متعددی را به صحنه اجرا برده و با خوانندگانی همچون هنگامه اخوان و پریسا ( فاطمه واعظی ) در این کنسرت ها همکاری نمود. ادامه روند فعالیت های استاد مشکاتیان منتج به تشکیل گروه مطرح عارف گردید که در سال ۵۶ رقم خورد. وی در همین سال در آزمونی با نام باربد که به همت و ابتکار استاد علی برومند برگزار می شد شرکت نمود و در رشته سنتور به همراه پشنگ کامکار رتبه نخست را از آن خود کرد. همچنین مشترکاً با داریوش طلایی به مقام ممتازی ردیف نوازی دست یافت.
مشکاتیان به پیشنهاد استاد هوشنگ ابتهاج که به صورت دقیق افراد مستعد را رصد می کرد؛ در سال ۱۳۵۶ همکاری خود را با رادیو ملی وقت آغاز کرد. از وی چندین برنامه به عنوان تک نواز سنتور به روی آنتن رفت اما کمتر از یک سال پس از ورودش به رادیو و به دلیل کشتار بی رحمانه ی ۱۷ شهریور ۵۷، به نشانه اعتراض از رادیو استعفا داد. البته به جز او تنی چند از افراد سرشناس دیگر هم مبادرت به انجام همین کار نمودند. پس از خروج از رادیو در همان سال ۵۷، با همکاری گروه های معتبر عارف و شیدا، اقدام به تشکیل موسسه چاووش نمود و تا سال ۶۲ دوره ای طلایی را با خلق آثاری ارزشمند به وجود آورد. آثاری با همکاری خسرو آواز ایران محمدرضا شجریان در آلبوم های چاووش و همینطور شهرام ناظری و حسین علیزاده و محمدرضا لطفی که می توان از آنها به عنوان ماندگارترین آثار موسیقی سنتی ایران نام برد. وی از سال ۱۳۵۸ تا سال ۱۳۶۷ با محمدرضا شجریان همکاری داشت که نتیجه این همکاری، آثار ماندگاری چون بیداد، آستان جانان، سر عشق، نوا و دستان بود. پرویز مشکاتیان در همه این آثار، به عنوان آهنگساز و نوازنده سنتور ( در سِرّ عشق به عنوان نوازنده سه تار ) همکاری داشت.استاد مشکاتیان از سال ۱۳۶۷ همکاری با خوانندگان دیگری را آغاز می کند که شهرام ناظری (آلبوم لاله بهار)، علی جهاندار ( آلبوم صبح مشتاقان )، علیرضا افتخاری ( مقام صبر )، ایرج بسطامی (موسم گل، افشاری مرکب، مژده بهار، وطن من )، علی رستمیان و حمیدرضا نوربخش ( کنسرت گروه عارف ) ازجمله آن ها بوده اند. استاد در فستیوال موسیقی روح زمین در لندن شرکت کرد و مقام نخست این جشنواره را به دست آورد. برخی از کارهای استاد مشکاتیان نیز با تنظیم چهره هایی چون محمدرضا درویشی ( جان عشاق و گنبد مینا ) و کامبیز روشن روان ( دود عود ) منتشر شدند که در هر سه این آلبوم ها محمدرضا شجریان آواز خواند.
استاد پرویز مشکاتیان از سال ۱۳۷۶ اجراهای صحنه ای و انتشار آلبوم را متوقف کرد و تا تابستان سال ۱۳۸۴ کنسرتی در کشور اجرا نکرد. در تابستان ۸۴ پرویز مشکاتیان به فکر تجدید ساختار گروه عارف و شیدا برآمد که حاصل آن اجرای کنسرتی در تالار کشور با صدای شهرام ناظری بود.آلبوم تک نوازی تمنا از آخرین آثار مشکاتیان بود که بود که در سال ۱۳۸۴ منتشر کرد، همچنین در روزهای ۶ تا ۹ آذر ۱۳۸۶ به عنوان سرپرست گروه عارف کنسرتی در تهران برگزار کرد که حمیدرضا نوربخش به عنوان خواننده در آن شرکت داشت.
مشکاتیان توجه و علاقه فراوانی به ادبیات فارسی داشت تا آنجا که کارهای بی کلام خود را نیز متأثر از آن می‌دانست:
«من قطعه چکاد را تحت تاثیر دماوند ‘بهار’ ساختم: ‘ای دیو سپید پای در بند/ ای گنبد گیتی ای دماوند’ …و زمانی که قطعه به شوشتری می‌رود بیت ‘ای مادر سر سپید بشنو/ این پند سیاه بخت فرزند’ تداعی می‌شود. من دقیقاً پگاه روزی که چکاد را نوشتم ریتم این شعر در ذهنم کوبیده می‌شد و قطعه را می‌نوشتم. یعنی من حتی موسیقی بی‌کلامم هم متاثر از نمادها و نمودهایی از ادبیات ایرانی است.»
وی بر این نکته که موسیقی ایرانی گویای شعر نو نیست و یا اینکه موسیقی سنتی ایرانی شرایط اجتماعی-سیاسی در اشعار معاصر را نمایان نمی سازد باور نداشت و معتقد بود که موسیقی هنر اول است و از شعر نو انتزاعی‌تر است. در شعر باید هر کلام را در محتوایی بریزیم که شاعرانگی داشته باشد. اما در موسیقی آزاد هستیم و هیچ قالبی وجود ندارد. ریتم، مد و… در اختیارتان است. در همین خصوص دو آلبوم «آستان جانان» و «قاصدک» را از نظر شکل و فرم ارائه یکی می‌داند (سنتور، آواز و تمبک)، ولی محتوا چیز دیگری است که شما باید زبان و بیان حال را در آن جاری کنید. مشکاتیان شروع و ختم زبان را موسیقی می‌داند و معتقد است که در شعر، کلام صریح و روشن است و می‌توانید با مخاطبان با زبان همزبانی که دارد و دردهای اجتماعی آنها راحت صحبت کند، اما موسیقی کلام صریح ندارد. «یعنی شناخت آن یک ذره ابزار می‌خواهد. همان‌گونه که هنگامی که می‌ایستید و یک تابلو از مونه و سالوادر دالی را می‌بینید. اگر شناخت کافی نداشته باشید، پیام آن را نمی‌گیرید. اورتور آلبوم ‘بیداد’ کلام ندارد، اما تا آنجا که گفته‌اند زمزمه تاریخ ایران است.»
پرویز مشکاتیان و محمدرضا شجریان
پرویز مشکاتیان با افسانه شجریان دختر محمدرضا شجریان ازدواج کرد ولی این دو در دهه ۷۰ از یکدیگر جدا شدند و حاصل این ازدواج دو فرزند به نام های آئین و آوا بوده است.
در سال ۱۳۸۶، پس از حضور پرویز مشکاتیان در کنسرت محمدرضا شجریان، رابطه این دو استاد موسیقی ایرانی که بیش از یک دهه تیره بود، مجدداً دوستانه شد و در مراسم هشتمین جشن خانه موسیقی در ۲۳ مهر ۱۳۸۶، لوح تقدیر از یک عمر فعالیت هنری توسط محمدرضا شجریان به عنوان رئیس شورای عالی خانه موسیقی به پرویز مشکاتیان اهدا گردید.
آرامگاه استاد مشکاتیان
استاد مشکاتیان در تاریخ ۲۹ شهریور ۱۳۸۸ دارفانی را وداع گفت. پیکر استاد پس از مراسم تشییع و خواندن نماز در مسجد جامع نیشابور، در محوطه بیرونی باغ عطار و در جوار مقبره عطار نیشابوری به خاک سپرده شد و در مراسم خاکسپاری او جمعی از بزرگان موسیقی و هنر معاصر ایران حضور داشتند.
تنديس استاد مشکاتیان توسط عليرضا قدمياري همشهری هنرمند ایشان ساخته شده است و در زاويه زيبايي رو به كوههاي بينالود در كنار مزار ايشان نصب شده است.
مآخذ:
– پورتال مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی- https://www.cgie.org.ir.
– ساعد نیوز – https://saednews.com.
