عناصر آب و هوایی تاثیر مستقیمی بر بنیان‌های سازنده محیط های جغرافیایی دارد به طوری که در تشکیل انواع خاک، پوشش گیاهی، چهره های طبیعی زمین، اشکال ناهمواری ها و . . نوع مساکن، نوع معیشت و حتی فرهنگ ها نیز اثر می گذارند.

چگونگي آب و هواي نيشابور توسط عوامل مهم زير تعيين مي گردد:

1ــ ارتفاعات و جهت آنها: با تغيير ارتفاع، شرايط آب و هوايی تغيير می کند. اين عامل در بسياری از موارد تأثير عرض جغرافيايی را تعديل می نمايد. اختلاف ارتفاع بلندترين و پست ترين نقاط نیشابور بيش از 23٠٠ متر است، بنابراین ارتفاع و جهت رشته كوه هاي بينالود و كوه سرخ كه دشت نيشابور را احاطه كرده اند سبب تفاوت رژیم بارندگی و حرارتی نیشابور در دو ناحیه کوهستانی و دشت شده است.

2ــ توده های آب و هوایی: درفصول مختلف سال، نیشابور تحت تأثير توده های آب و هوايی متفاوتی قرار دارد  که سبب تغييرات عمده آب و هوايی در سطح شهرستان می شوند.

توده های سرد قطبی (سيبري)

از اواخر پاييز تا اوايل بهار همراه با فعال شدن پر فشار سيبری، نیشابور تحت تأثير این توده قرار می گیرد و با گسترش آن، دمای هوا در نقاط مختلف کاهش می يابد. چنانچه اين توده هوا با توده هوای مرطوب غربی برخورد کند، جبهه گسترده ای به وجود می آيد و شرايط مناسبی برای ريزش های جوی در سطح شهرستان فراهم می شود.

توده های هوایی مرطوب غربی و شمال غربی (مديترانه اي و اقيانوس اطلس )

اين توده های هوایی معمولا از اواسط پاييز تا اواسط بهار شهرستان را تحت تأثير قرار می دهند و عامل اصلی بارش نیشابور هستند.

توده های هوایی گرم و خشک (صحرايي عربستان)

اين توده هوا از سمت جنوب غرب و در فصول گرم سال شهرستان را تحت تأثير قرار داده و باعث افزايش دما و خشکی هوا می شود.

به طور کلی تابستان هاي طولانيِ خشك و گرم و زمستاني سرد و كوتاه از خصوصيات آب و هوايي نیشابور مي باشد و با توجه به اختلاف زياد ارتفاع ( حدود 2300 متر ) بين دشت نيشابور و ارتفاعات منطقه، شرايط خاص آب و هوايي در اين شهرستان حاكم بوده که مهم ترين ويژگي هاي آن به شرح زير است:

 رژیم حرارتی

تغييرات درجه حرارت چه به لحاظ زماني و چه مكاني در شهرستان نيشابور زياد است. سردترين مواقع سال بهمن ماه (ژانويه) است كه متوسط درجه حرارت آن ( در دوره اقليمي 30 ساله ) در نيشابور معادل 0/2- و در منطقه بار نيشابور معادل 0/8- درجه سانتيگراد و  گرم ترين ماه سال، تيرماه (جولاي) داراي متوسطي برابر با 25/9 درجه سانتيگراد در ايستگاه نيشابور بوده است. حداكثر مطلق درجه حرارت در نيشابور 42 درجه و در منطقه بار نيشابور 39/5 درجه سانتيگراد بوده كه نشانه گرماي شديد اين منطقه در تابستان مي باشد. با توجه به جدول  زیر حداقل مطلق درجه حرارت منطقه نيز در همين دوره براي ايستگاه نيشابور معادل 17/6- درجه و براي ايستگاه بار نيشابور معادل 25- درجه سانتيگراد بوده است.

اختلاف نسبتاً زياد بين حداكثر و حداقل مطلق درجه حرارت ايستگاه هاي منطقه حاكي از خصوصيات اقليم مناطق نيمه خشك است. متوسط سالانه درجه حرارت نيز در همين دوره در ايستگاه نيشابور معادل 14/4 درجه سانتيگراد و در منطقه بار نيشابور معادل 12/5 درجه سانتيگراد بوده است. ساعات آفتابی در نیشابور را نیز بر اساس برخی مطالعات، معادل   3000 ساعت در سال تخمین زده اند و به طور متوسط تعداد روزهای یخبندان طی دوره  20 ساله معادل 86 مورد در سال اتفاق افتاده است همچنین وقوع پدیده رعد و برق در 10 سال معادل 60 روز یعنی در هر سال 6 روز تعیین شده است.

تبخیر و تعرق

تبخیر و تعرق دربرگیرنده مقدار تبخیر از سطح آزاد آب ها و سطوح جامد خیس می باشد و تعرق تبخیری است که از طریق گیاهان صورت پذیرد. بر اساس تحلیل های آماری، میانگین 20 ساله تبخیر از سطح تشتک در شهرستان نیشابور، در فصل بهار معادل 798 میلی متر، در فصل تابستان معادل 1328 میلی متر، در فصل پاییز معادل      310 میلی متر و در فصل زمستان برابر 126 میلی متر محاسبه شده است و میانگین کل تبخیر سالانه برابر با 2562 میلی متر بوده است.

 

رژیم بارندگی

با توجه به قرار گرفتن حوزه جغرافیایی ایران – استان خراسان رضوی و نیشابور- بر روی منطقه خشک و نيمه خشک کره زمین، ميزان ريزش های جوی در کل ایران ناچيز است. هسته های پر بارش همچون روند کشوری منطبق بر نواحی مرتفع استان بوده و به طورکلی از شمال به جنوب مقدار بارش کاهش می يابد. آمار به دست آمده از ايستگاههای سينوپتيک نشان می دهد که ميزان نزولات جوی در سطح استان به طور ميانگين ۲۱۵ ميلی متر است و بيشتر آن در زمستان و اوايل بهار صورت می گيرد. بنابراین رژیم بارندگی نیشابور نیز متاثر از ورود جریان های مرطوب عمدتا مدیترانه ای از غرب، در فاصله ماه های آبان تا اردیبهشت ماه حادث می شود که البته با همراهی توده هاي هوايي سيبري تشدید شده و غالبا سبب نزول برف به ویژه در ارتفاعات منطقه می گردد. ارتفاعات شمالی و شرقی بینالود از یک سو سبب بارندگی های ناشی از تراکم ابرها و بارش در نواحی مرتفع کوهستانی شده و از سوی دیگر مانع ورود برخی جریانات گرم و خشک کویر قره قوم در آسیای میانه و کشور ترکمنستان شده است.

بخش جنوبی و غربی نیشابور منطقه حاکمیت نواحی نیمه بیابانی بر اقلیم این مناطق است که تحت تاثیر جریان های هوایی کویر بزرگ ایران مرکزی قرار دارد اما به دلیل امتداد کوههای جغتای ( قله کله قندی 1944 متر) و  ارتفاعات کوه سرخ (2515 متر) تا حدودی این ارتفاعات، دیواری حایل بین کویر مرکزی با منطقه نیشابور ایجاد کرده اند و این امر از شدت گرما و خشکی این منطقه می کاهد.

متوسط بارندگی نیشابور ( در دوره اقليمي 30 ساله ) معادل 274 میلیمتر در نواحی دشت و 356 میلیمتر در نواحی کوهستانی بوده است که نقش ارتفاعات منطقه را در افزایش این رحمت الهی نشان می دهد. با توجه به جدول بالا، رژيم بارندگي منطقه داراي حداكثري در ماه هاي دي و بهمن ( ژانويه ) با حدود 15 ـ 20 درصد بارندگي سالانه و حداقلي در ماه هاي تير و مرداد (جولاي و اوت) مي باشد. ماه هاي تير، مرداد و شهريور با مجموعي كمتر از 2 درصد كل بارندگي هاي سالانه، خشك ترين ماه هاي سال مي باشند. به طور كلي حدود نيمي از بارندگي هاي سالانه در سه ماهه فصل زمستان انجام مي شود و يك دوره 6-7 ماهه خشك از ارديبهشت ماه تا مهرماه در منطقه مشاهده مي گردد.

در طول دوره فوق ايستگاه نيشابور داراي متوسط بارندگي معادل 7/236 ميليمتر، حداكثر بارندگي حدود 350/6 ميليمتر، حداقل بارندگي برابر با 151 ميليمتر و دامنه تغييراتي حدود 200 ميليمتر بوده است، در حالي كه ايستگاه بار نيشابور (معرف نواحي مرتفع) داراي متوسط بارندگي معادل356/5 ميليمتر، حداكثر بارندگي حدود 606/7 ميليمتر، حداقل بارندگي برابر با 185/5 ميليمتر و دامنه تغييراتي حدود 421/1 ميليمتر بوده كه نشانگر تعديل شرايط آب و هوايي و بخصوص افزايش بارندگي ها در ارتفاعات منطقه مي باشد.

باد 

بررسي انجام شده بر روي چگونگي سمت و جهت وزش باد در منطقه نيشابور، بدون در نظر گرفتن زمان وزش آنها نشان مي دهد كه باد غالب سالانه، باد شرقي با 12 درصد فراواني وزش، بادهاي غربي 10 درصد و بادهاي جنوب غربي 9 درصد، جهات وزش باد را تشكيل داده اند.

از كل زمان هاي اندازه گيري باد درسال ( در صبح ، ظهر و بعدازظهر )‌ 50 درصد حالات، باد آرام (CALM ) گزارش شده است و كمترين وزش باد از جهت شمال غربي وزيده است.

حداكثر سرعت باد اندازه گيري شده نيز عمدتاً در ظهرهاي تابستان در جهت جنوب شرقي و در گروه بادهاي با سرعت 22-27 نات ( 11 تا 13/5 متر در ثانيه ) اتفاق افتاده است.

نوع اقليم منطقه

با توجه به آمارهای هواشناسی و تحلیل های آماری بلندمدت، شهرستان نيشابور به دليل محدود بودن در حصاري كوهستاني و قرار داشتن در حاشيه شرقي كوير مركزي ايران، براساس طبقه بندي با روش هاي استاندارد نظير: آمبرژه، دومارتن، كنراد و سيلياننيف داراي اقليم مناطق نيمه خشك تا خشك سرد در ناحيه دشت و اقليم مناطق نيمه خشك سرد در نواحي كوهستاني آن مي باشد.

منابع:

• • علی طاهری، درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1384.
  • علی طاهری، کلیات جغرافیای نیشابور ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.
  • علی طاهری، کلیات جغرافیای زبرخان ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.
  • علی طاهری، کلیات جغرافیای فیروزه ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.