آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابوری

هنگامی که نظامی عروضی در سال 506 قمری با خیام که در آن زمان دانشمندی بلند آوازه بود در بازار بلخ دیدار کرد در اثنای سخن، خیام به نظامی گفت: گور من در موضعی باشد که هر بهار شمال بر من گل افشان می کند. نظامی عروضی این سخن را شگون گرفت و در سال 530 قمری که گذر او به نیشابور، شهر خیام افتاد چنان که خود نوشته است 14 سال بود که آن بزرگ روی در نقاب خاک کشیده بود. او را بر من حق استادی بود آدینه ای به زیارت او رفتم و یکی را با خود بردم که خاک او را به من نماید. مرا به گورستانی آورد در پایین دیوار باغی، خاک او دیدم نهاده و درختان امرود و زرآلو سر از آن بیرون کرده چندان برگ و شکوفه بر خاک او ریخته بود که خاک او در زیر گل پنهان شده بود. مرا یاد آمد حکایت که به شهر بلخ از او شنیده بودم، گریه بر من افتاد.

پس از فتنه مغول که نیشابور آبادان، ویران و با خاک یکسان شد به واسطه رویداد چندین زلزله ویرانگر که بر اثر وقایع ممتد تاریخی در فاصله بین حمله مغول تا استقرار حکومت صفوی در کلیه شئون فکری، مذهبی و اجتماعی جامعه پدید آمد، مزار خیام در گوشه ای از نیشابور از یادها رفت و شاید به علت مجاورت با بقعه امامزاده محمد محروق آثار مزار او به کلی محو و نابود نشد.

به شهادت آثار محققان و ایرانگردان خارجی به ویژه نوشته های جکسن، سرپرسی سایکس و سرهنگ ییت که به مناسبت آشنایی با خیام از طریق ترجمه رباعیاتش توسط فیتز جرالد، در گذر از نیشابور به زیارت او می شتافتند همگی و از جمله سیمپسون به محقر بودن آرامگاه و عدم توجه حکام کشوری و محلی به آن اشاره نموده اند. در دوره قاجار فقط تنی چند از مردم نیشابور حکیم را می شناختند و آنها هم به خاطر برداشت های متفاوت و افکار فلسفی حکیم، او را چندان محل اعتنا نمی دانستند و از توجه وافر خارجیان به مزار خیام به شگفت می آمدند.

به هر تقدیر، پس از آن که خیام حیثیت و مقام علمی و معنوی خود را در میهن خویش بازیافت، از جمله نخستین اقدامات و کوشش‌هایی که در بزرگداشت از او به عمل آمد، ساختن آرامگاهی بر مزار او بود. در سال ۱۳۱۳ قمری به هنگام برگزاری مراسم بزرگداشت فردوسی، پیرامون تربت خیام نیز یک صفه سنگی احداث و بر روی قبر به نشانه یادبود ستونی از سنگ برافراشته شد.