موقعیت جغرافیایی شهرستان های نیشابور، زبرخان، فیروزه و میان جلگه
شهرستان نيشابور يكي از شهرستان هاي بخش مركزي استان خراسان رضوي است كه اکنون ( 1402 ) با وسعت 3377 كيلومترمربع، بين عرض جغرافيايي 35 درجه و 54 دقيقه تا 36 درجه و 56 دقيقه شمالی و طول جغرافيايي 58 درجه و 10 دقيقه تا 58 درجه و 56 دقيقه شرقی در حاشيه شرقي كوير مركزي ايران واقع شده است. بخش اعظم اين شهرستان در دشت نسبتاً وسيعي قرار گرفته كه از شمال و شرق به وسيله ارتفاعات بينالود به شهرستان هاي بینالود، گلبهار، چناران، قوچان و زبرخان از جنوب به شهرستان میان جلگه و از غرب به شهرستان فیروزه و توسط امتداد ارتفاعات جغتای به شهرستان خوشاب محدود می گردد. بنابراین مهمترین ویژگی موقعیت جغرافیایی نيشابور امتداد رشته کوههای مرتفع در پیرامون آن و وجود چشم اندازهای کوهستانی در بخش اعظم این شهرستان است.
از نظر وسعت، شهرستان نيشابور معادل 2/9 درصد وسعت استان ( مساحت استان خراسان رضوی 485 ۱۱6 كيلومترمربع ) و 0/2 درصد وسعت كل كشور بوده حال آن که بر اساس آمار رسمی سال 1395 ( با احتساب شهرستان جدید زبرخان و میان جلگه در آن دوره ) از نظر جمعیت نیشابور با ۴۵۱۷۸۰ نفر دارای جایگاه دوم در استان و بیست و نهم در کشور و شهر نيشابور نیز با جمعیت 264375 نفر سی و یکمین شهر پرجمعیت در بین شهرهای ایران بوده است.
شهرستان نیشابور اکنون ( 1402 ) بر اساس آخرین تغییرات در قانون تقسیمات کشوری مشتمل بر:
3 شهر شامل: بار، چکنه و نیشابور
2 بخش شامل: سرولایت و مرکزی
7 دهستان شامل: برزنون و سرولايت (در بخش سرولایت) و بينالود، دربقاضي، ريوند، فضل و مازول ( در بخش مرکزی) و 192 روستای دارای سکنه می باشد. این شهر دومین مرکز مهم جمعیتی و اقتصادی پس از مشهد مقدس در شرق کشور است که علاوه بر موقعیت ارتباطی ممتاز و تاریخی در مسیر جاده ابریشم در گذشته، هم اکنون نیز در مسیر بزرگراه اصلی جاده ای شرق به مرکز کشور واقع شده و پس از مشهد مقدس اولین شهری بوده که از ایستگاه راه آهن سراسری برخوردار گردیده است. فاصله شهر نیشابور تا مشهد مقدس در شرق، 120 كيلومتر و تا شهر تهران در غرب، 768 كيلومتر می باشد.
موقعیت جغرافیایی شهرستان زبرخان
شهرستان زبرخان که تا پیش از تیرماه 1399 به عنوان یکی از بخشهای شهرستان نیشابور از آن یاد می شد با وسعتی معادل 949 کیلومتر مربع معادل 0/81 درصد مساحت استان بوده و بر اساس آمار رسمی سال 1395 در این شهرستان 18312 خانوار و جمعیتی معادل 56635 نفر سکونت داشتند. تراکم جمعیت شهرستان زبرخان با 59/7 نفر در هر کیلومتر مربع از متوسط تراکم استان ( 55 نفر ) بالاتر بوده و از نظر تعداد نقاط شهری، جمعیت کل و جمعیت شهری رتبه دوم بعد از نیشابور را در منطقه دارا می باشد. امتداد ارتفاعات بینالود در قسمت شمالی زبرخان و دریافت بارندگی های مناسب سالانه سبب جریان 5 رودخانه فصلی و دائمی در این شهرستان شده است و به دلیل همین شرایط مساعد طبیعی، تبدیل به قطب دوم کشاورزی، باغداری و دامداری در منطقه گردیده و با استقرار شهرک صنعتی خیام در غرب آن، مهمترین قطب صنعتی غرب خراسان و یکی از مهمترین شهرستانهای صنعتی استان به شمار می آید که در توسعه روستایی این شهرستان نیز نقش مهمی ایفا نموده است.
زبرخان همچنین دارای 3 بخش، 4 دهستان، 4 شهر و 200 روستا بوده که 65 روستای آن مسکون است و از نظر جمعیت روستایی نیز بر اساس آمار سال 1395، مشتمل بر 11198 خانوار و 34373 نفر بوده که در روستاهای این شهرستان سکونت دایمی داشته اند.
موقعیت جغرافیایی شهرستان فیروزه
شهرستان فیروزه که در 20 کيلومتري غرب شهر نيشابور و 145 کيلومتري غرب شهر مشهد- مرکز استان- واقع شده است، دارای وسعتی معادل 1490 کیلومتر مربع و 1/3 درصد مساحت استان می باشد. در این شهرستان بر اساس آمار رسمی سال 1395، بالغ بر 11783 خانوار و جمعیتی معادل 37539 نفر سکونت داشته اند و تراکم جمعیت در این شهرستان معادل 25/2 نفر در هر کیلومتر مربع بوده است. شهرستان فیروزه به دلیل همجواری با بخشی از کویر فراخشک سبزوار در غرب و نیز بخش انتهایی و جنوبی ارتفاعات جغتای، دارای آب و هوای گرم و نیمه خشک بوده و فعالیت های کشاورزی و دامداری در اغلب روستاهای آن رواج دارد. به علت تازه تاسیس بودن این شهرستان و وجود شرایط بیابانی در بخشهای جنوبی و غربی آن، از نظر توسعه شهری و روستایی دارای سطح متوسطی در استان می باشد و غالبا جمعیت روستاهای آن روند کاهشی دارند.
در حال حاضر ( سال 1400 ) شهرستان فیروزه دارای 2 بخش، 4 دهستان، 3 شهر و 189 روستا بوده که 85 روستای آن مسکون است و از نظر جمعیت روستایی بر اساس آمار سال 1395، مشتمل بر 9666 خانوار و 30381 نفر بوده که در روستاهای این شهرستان سکونت دایمی داشته اند.
موقعیت جغرافیایی شهرستان میان جلگه
شهرستان میان جلگه که تا پیش از اسفند ماه 1401 به عنوان یکی از بخشهای شهرستان نیشابور از آن یاد می شد اکنون محدوده این شهرستان از 15 کیلومتری جنوب شهر نيشابور آغاز گردیده و شهر عشق آباد مرکز این شهرستان در 20 کيلومتري جنوب شهر نیشابور و و در فاصله 140 کيلومتري شهر مشهد مقدس – مرکز استان- واقع شده است،
میان جلگه با وسعتی معادل 2428 کیلومتر مربع، 2/1 درصد مساحت استان را شامل می شود. در این شهرستان بر اساس آمار رسمی سال 1395، بالغ بر 11950 خانوار و 39288 نفر سکونت داشته اند و تراکم جمعیت در آن معادل 16/2 نفر در هر کیلومتر مربع بوده است. شهرستان میان جلگه به دلیل همجواری با بخشی از کویر فراخشک سبزوار و ششتمد در غرب، دارای آب و هوای گرم و نیمه خشک است و فعالیت های کشاورزی و دامداری در اغلب روستاهای آن با محدودیت مواجه بوده و همچنین به علت تازه تاسیس بودن شهرستان و عدم وجود زیرساخت های مناسب، از نظر توسعه شهری و روستایی نیز دارای سطح پایینی در استان است و غالبا جمعیت روستاهای آن روند کاهشی دارند.
در حال حاضر ( سال 1402 ) شهرستان میان جلگه دارای 2 بخش، 4 دهستان، 1 شهر و 77 روستای مسکون است و از نظر جمعیت روستایی بر اساس آمار سال 1395، مشتمل بر 11358 خانوار و 37295 نفر بوده که در روستاهای این شهرستان سکونت دایمی داشته اند.
منابع:
- سالنامه های آماری سال ۱۳۹۱ تا 1396، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خراسان رضوی.
- علی طاهری، درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1384.
- علی طاهری، کلیات جغرافیای نیشابور ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.
- علی طاهری، کلیات جغرافیای زبرخان ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.
- علی طاهری، کلیات جغرافیای فیروزه ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.
- پورتال مرکز آمار ایران https://amar.org.ir.
- پورتال ویکی پدیا https://fa.wikipedia.org.
- پورتال باحساب نقشه www.bahesab.ir.
