شهر و شهرنشینی در نیشابور 

معرفی شهر نیشابور

مباحث شهرشناسی تاریخی نیشابور و انواع ارتباطات تاریخی بین شهر و روستا تحت تأثیر شماری از نظریه های معروف دربارۀ منشاء پیدایش واحدهای شهری و روستایی است که از حوزه های جامعه شناسی، جغرافیا، اقتصاد، باستان شناسی و … اخذ شده اند. بر اساس این نظریات هر یک از شهرها و از جمله نیشابور با توجه به موقعیت جغرافیایی، سیاسی، تجاری، فرهنگی و . . در برهه هایی از تاریخ متولد و یا در طول زمان بر اثر وقایع مختلف توسعه یافته و یا به کلی نابود و محو شده اند.

با یک نگاه اجمالی و به جز پنج قرن اولیه اسلامی، شهرنشینی در نیشابور در سده اخیر رشد چشمگیری داشته‌است. در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ صورت گرفت، جمعیت شهرنشین کشور حدود ۳۲ درصد و شهرنشین استان خراسان رضوی معادل 21/4 درصد سرشماری گردید اما در سال 1395 جمعیت شهرنشین کشور بالغ بر 74 درصد و شهرنشین استان معادل 73 درصد بوده است. در شهرستان نیشابور نیز تحولات و افزایش شهرنشینی به تبعیت از روند کشوری شامل 14/2 درصد در سال 1335، 41 درصد در سال 1375 و 65 درصد در سال 1395 بوده است. ضمن این که با تغییرات در تقسیمات کشوری نیز تعداد شهرستانهای منطقه به 3 واحد و تعداد شهرها از 1 شهر در سال 1335، هم اکنون ( 1400 ) مشتمل بر 4 شهر در شهرستان زبرخان، 4 شهر در شهرستان نیشابور و 3 شهر در شهرستان فیروزه شده است.

در ذیل ضمن اشاره به جایگاه جغرافیایی و طبیعی شهر نیشابور، بخشی از جغرافیای تاریخی شهر با بررسی نظریه های تاریخ پیدایش اولین شهر شرق ایران زمین با سابقه چند هزار ساله تشریح شده است و در ادامه وضعیت اجتماعی و اقتصادی شهرهای مهم و با سابقه شهرستانها توصیف و معرفی شده اند. 

1- جایگاه جغرافیایی و طبیعی شهر نیشابور

شهر نيشابور در شمال دشت حاصلخيز نيشابور، در مرکز خراسان رضوی و در عرض جغرافيايي36 درجه و 20 دقيقه و طول جغرافيايي 58 درجه و 79 دقيقه از نصف النهار مبدأ واقع شده و ارتفاع متوسط آن از سطح دريا حدود1220متر است که البته کمترین ارتفاع شهر در بخش جنوبی آن معادل 1168 متر و بیشترین ارتفاع در منتهی الیه شمال غرب شهر بالغ بر 1275 متر بالاتر از سطح دریا می باشد. بلندترین نقطه نیشابور نیز قله شیرباد با ارتفاع 3339 متر در 25 کیلومتری شمال شرقی شهر و قله بینالود با ارتفاع 3211 متر در 20 کیلومتری شمال و در رشته کوه های بینالود قرار دارد. اين شهـر همچنین در فاصله تقريبي 15 كيلومتري جنوب ارتفاعات بينالود قـرارگرفته، اراضي اطراف آن داراي هيچ گونه پستي و بلندي خاصي نيست و جهت عمومی شیب شهر نیز از سمت شمال به جنوب و شمال شرق به جنوب غرب بوده و با توجه به اختلاف ارتفاع حدود 100 متری در فاصله 8500 متری شمال به جنوب شهر، مقر آن دارای شیب بیش از 1 درصد می باشد ( پورتال باحساب نقشه ). 

شهر نيشابور به واسطه قرار گرفتن در مسير يكي از شاهراه هاي اصلي ايران ( تهران _ مشهد ) و برخورداري از ايستگاه راه آهن در استان، داراي موقعيت ممتاز ارتباطي است. فاصله این شهر تا مشهد مقدس 120 كيلومتر، تا شهر تربت حيدريه 170 كيلومتر، تا شهر كاشمر 142 كيلومتر، تا شهر قوچان182 كيلومتر، تا شهر چناران 196 كيلومتر و تا شهر سبزوار كه نزديكترين شهر به آن مي باشد 115 كيلومتر و تا تهران 768 كيلومتر است ( طاهری، 1384). نقشه زیر موقعیت شهر نیشابور را در منطقه نشان می دهد:

چگونگي آب و هواي شهر نیشابور توسط دو عامل مهم زير تعيين مي شود:

1- با توجه به توده­ هاي مهم هوا ( جريان هاي هوايي سيبري، مديترانه اي، شمالي و غربي اقيانوس اطلس، موسمي اقيانوس هند و صحرايي عربستان ) كه به طور كلي شمال شرق كشور را تحت تأثير خود قرار مي دهند؛

2- ارتفاع و جهت رشته كوه هاي بينالود و كوه سرخ كه دشت نيشابور را احاطه كرده اند.

تابستان هاي طولانيِ خشك و گرم و زمستاني سرد و كوتاه از خصوصيات آب و هوايي منطقه مي باشد. با توجه به اختلاف زياد ارتفاع ( حدود 2100 متر ) بين مقر شهر و كوه هاي منطقه، شرايط خاص آب و هوايي در اين شهر حاكم مي باشد. موقعیت دشتی شهر و متاثر شدن از شرایط آب و هوایی کویر مرکزی ایران سبب شده تا این منطقه بر اساس طبقه بندي با روش هاي استاندارد نظير: آمبرژه، دومارتن، كنراد و سيلياننيف داراي اقليم مناطق نيمه خشك سرد تا معتدل باشد ( طاهری، 1384).

از نظر منابع آب شهری، امروزه ساکنین شهر نیشابور برای مصارف شرب از آب بهداشتی 8  مخزن به ظرفیت 50 هزار متر مکعب و 38 حلقه چاه عمیق ( 12 حلقه در حال آماده سازی ) استفاده می کنند و برای فعالیت های کشاورزی و باغداری نیز عمدتا از بخشی از سیلاب آب رودخانه فاروب رومان و چندین حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق بهره می برند ( اداره­ آبفای شهر نیشابور، 1399 ).

با توجه به موقعیت توپوگرافی شهر نیشابور و استقرار بخش غربی بافت مسکونی آن در حواشی بستر و مسیل رودخانه فاروب رومان، حدود 30 درصد بافت مسکونی، مزارع و باغات محلات دهنو خالصه، کلاغان، رنج آباد، سرآب کوشک، کریم آباد، ده حلاج و محلات جنوبی غربی شهر در معرض سیلاب با میزان متوسط بوده که البته طی 20 سال اخیر به دلیل ایجاد بندهای انحرافی در نزدیکی روستای میرآباد و دیوارچینی حاشیه مسیل مذکور در محدوده شهری، میزان خطر پذیری آنها کاهش یافته است ولی با این وجود در صورت بروز بارندگی های شدید با طول مدت زیاد، احتمال بروز خسارت های مالی به ویژه به مزارع و باغات شهر و بخشی از بافت مسکونی در غرب شهر وجود دارد ( تحقیقات میدانی، 1399 ).

از نظر زمین شناسی محدوده جغرافیایی نیشابور به عنوان بخشی از فلات ايران بر روی کمربند چين خورده آلپ – هيماليا قرارگرفته است که در اثر حرکات کوه زايی و خشکی زايی بارها تغيير شکل داده، گاهی از زير آب بيرون آمده و زمانی در زير درياها مدفون شده است. این منطقه در دو بخش: زون سبزوار و زون بینالود واقع شده و مورد مطالعه قرار گرفته است. زون سبزوار از شرق نیشابور تا سر کویر سمنان را در بر می‌گیرد و شامل کمربند فلززایی و کانی سازی است و زون بینالود در نتیجه برخورد صفحه توران و ایران مرکزی و بسته شدن دریای پالئوتتیس تشکیل شده و حداقل تحت تاثیر دو فاز کوهزایی قرار گرفته است. در زون بینالود رسوبات ژوراسیک در بسیاری از نقاط به طور هم شیب رسوبات پالئوزوئیک و مجموعه دگرگونی را می پوشاند و در کنگلومرای قاعده ای آن می‌توان قطعات مختلف و فراوانی دگرگونی و آذرین پالئوزوئیک را پیدا کرد. قديمی ترين سنگهای شناخته شده منطقه مربوط به رسوبات نهان زيستی (پرکامبرين) است و رسوبات دوران ديرينه زيستی ( پالئوزوئيک ) به صورت اندک و پراکنده در قسمتهای مختلف ديده می شود. در بخش جنوبی شهر و دشت نیشابور واحدهایی نظیر تراس ها و مخروط های افکنه، سنگ های رسوبی ولکانیکی، کنگلومرای ولکانیک، توف، مارن، گابرو، آندزیت و . . . که بیشتر بخش های دشتی آن اختصاص به اراضی زراعی یافته است، وجود دارد.

دشت نیشابور در معنای وسیع آن به چین خوردگی فرورفته ای میان دو برجستگی ارتفاعات بینالود و پیشکوه های کوهسرخ مربوط است که به وسیله رسوبات دوران چهارم که بر روی زیرساز میوسن و پلیوسن قرار گرفته، ایجاد شده است و شاهد آن نیز ساخت های انتیکلینالی است که در درون آن میوسن بوده و در شرق منطقه هموار می گردد. به طور کلی بخشی از محدوده­ شهر نیشابور در حوضه­ رخنمون قدیمی‌ترین سازندهای زمین شناسی منطقه مربوط به پره کامبرین هستند که از کالک، شیت و فیلیت (شورم) و دولومیت های متبلور سلطانیه تشکیل شده است. این سازند ها در شمال شرق حوضه رخنمون دارند. سازندهای دوران اول شامل ماسه سنگ های کوارتزیتی لالون، دولومیت و آهک دولومیتی و شیل ( میلا )، سنگ آهک مارنی (نیور)، سنگ آهک و دولومیت (بهرام) و کوارتزیت متبلور شده است که در شمال دشت، در ارتفاعات بینالود رخنمون دارند.

سازندهای دوران دوم زمین شناسی از فیلیت مشهد، سنگ آهک خاکستری روشن، سنگ آهک نخودی روشن (ژوراسیک ) و کالروملنژها ( آمیزه رنگین) تشکیل شده است. این سازندها در شمال شهر و در ارتفاعات بینالود تا ناحیه مشهد گسترش یافته اند. تشکیلات میوسن به صورت رسوبات مارنی-گچی و نمکی همراه با ماسه سنگ با رنگهای مختلف وجود دارد. این تشکیلات در سرتاسر حاشیه شمالی و قسمتی در جنوب دشت و اطراف شهر گسترش یافته‌اند. تشکیلات میوسن کاملاً غیرقابل نفوذ بوده و در بعضی نقاط سبب شوری آب زیرزمینی می‌گردند.

رسوبات پالئوژن و نئوژن در حاشيه شمالي دشت نیشابور و شهر نیشابور تحت تأثير حركات تكتونيك پيشكوه­هاي بينالود قرار دارند بنابراین از نظر زلزله خیزی، شهر نیشابور تحت تأثیر گسل لرزه زا بينالود قرار دارد و با توجه به این که بخشی از شهر در رسوب هاي ريزدانه، منفصل و سنگهاي مارني – ژيپسي نئوژن و سطوح رسي دامنه های رشته کوه بینالود قرار گرفته است، در صورت عبور امواج زلزله از پتانسيل خطر نسبتاً متوسط و واگرائی در خاک خشک منطقه برخوردار می باشد، اما به دلیل این که اغلب سازه های مساکن قدیم شهر در بافت مرکزی و فرسوده شهر قرار دارند، احتمال سقوط و ریزش مصالح ساختماني و جريان آنها در داخل معابر زیاد بوده و خسارت های سنگین مالی و جانی نیز متصور می باشد ( برکشاهی، 1390 ). ضمن این که سوابق بروز زلزله های ویرانگر تاریخی در نیشابور نشان از اهمیت موضوع و ضرورت مقاوم سازی مساکن و رعایت ضوابط خاص ساختمان سازی در دشت نیشابور را نشان می دهد.

2- بررسی نظریه های پیدایش و توسعه شهر

بررسی بخشی از مهمترین نظریات پیدایش شهرها در ایران و تطابق آنها با پیدایش شهر نیشابور نشان می دهد نیشابور از جمله شهرهای کهن ایران زمین است که درباره تاریخ شکل گیری و توسعه شهری آن انبوهی از منابع معتبر تاریخی وجود دارد و در بسیاری از نظریه های مطرح شهرنشینی، از پیدایش این شهر به عنوان شاهد نظریات استفاده شده است. بنابراین به نظر می رسد بازشناسی جغرافیای تاریخی نیشابور با بررسی دلایل پیدایش شهر امکان پذیر و راهگشا خواهد بود. شایان ذکر است توضیحات مفصل هر نظریه در کتاب جغرافیای شهرستان منطقه نیشابور که در این پورتال از آن رونمایی خواهد شد، آمده است.

• عامل سرزمینی ( جغرافیائی، طبیعی و اقلیمی )

شامل شرایط طبیعی _اقلیمی مناسب و قرار گرفتن در مسیرهای مهم ارتباطی منطقه ای و ملی

• نظریات تقسیم اجتماعی كار و پیدایش اضافه محصول اقتصادی:

بر اساس این نظریه روند طبیعی پیدایش شهر نیشابور نتیجه تجمع منافع اقتصادی روستاهای پیرامونی آن و موقعیت مرکزی نیشابور در دشت حاصلخیز و در مسیر اصلی ارتباط اقتصادی و تجاری شرق ایران با نواحی مرکزی و جنوبی ایران همان گونه که در کتاب تاریخ نیشابور به آن اشاره شده، بوده است.

• بازسازی مناسبات شهری به مثابه روش ایجاد شهر

گاه پیدایش شهرها در ایران به دنبال احیاء و بازسازی مناسبات شهری در شهرهایی که قبلا انحطاط یافته و از موقعیت شهری ساقط شده بودند، دیده می شود. در صورتی که روایت منابع تاریخی از تأسیس شهرهای کهن ملاک قرار گیرد، روال فوق باید به عنوان جریانی مهم در پیدایش شهرهای ایران به شمار آید. در این الگو شهر زوال یافته، در نتیجه تغییر شرایط اقتصادی ـ اجتماعی و سیاسی، كه گاه در نتیجه رشد مناسبات اقتصادی، پیدایش حكومتی متمركز یا اهمیت یابی مجدد یك منطقه ( بنا به استعدادهای طبیعی و ارتباطی آن ) رخ می داد و استقرار مجدد شهر را بر جایگاه شهر کهن موجب می شد. در واقع قصه ویرانی شهرها توسط حاكمان خشمگین و احیای مجدد آنها در دوره های بعد، در تاریخ شهری ایران مکرر رخ داده است و دوره مغولان و تیموریان از این نظر مثال زدنی است. سرگذشت شهرهای بخارا، هرات، گنجه، نیشابور و دیگر شهرها که پس از ویرانی، توسط حکام بعدی احیاء شدند. از این جمله هستند.

• حکومت، بانی شهر

در تاریخ شهری ایران نقش حكومت در روند تأسیس و تکامل مناسبات شهرنشینی به مانند علتی مهم در نظر گرفته می شود. بر این اساس گاه شهر به عنوان مركز اداری و سیاسی و محل استقرار حكمران در آن ( پایتخت )، تأسیس می شد و ممکن بود پیدایش یك شهر با شكل گیری حكومت توأم می شد و یا یک شهر در گسترش قلمرو حکومتها و تامین مایحتاج لشکرکشیها نقش کلیدی ایفا نموده است. در كتب و آثار برخي مورخان و جغرافي نويسان مشهور اسلامي به وقايعي نظير به سلطنت رسيدن قباد، پسر فيروز، فرزند يزدگرد ( در دوره ساساني )، نبرد او با برادرش بلاش و وليعهدي انوشيروان اشاره شده كه بخشي از اين وقايع در ابرشهر (نيشابور) اتفاق افتاده است. اهميت اين شهر در آن زمان و نيز در دوران زمامداري يزدگرد دوم ( 438-457 ميلادي ) در شمار شهرهايي چون مرو ، سمرقند ، غزنه و شهرهاي مهم خراسان بزرگ بوده است ( یعقوبی، 1362). در كتيبه شاپور اول كه ويژه پيروزي او در مناطق شرقي ايران است و از مناطق « پرثو »، « مرو »، « هرات »، « سغد » و « ابرشهر » نام مي برد، دليل واضحي بر وجود ابرشهر ( نيشابور ) مي باشد كه به هر حال همانند شهرهاي ديگر، حکومت ساسانی در شکل گیری آنها و یا در توسعه شهری آنها تاثیر گذار بوده اند. ( لوكونين، 1350).

همچنین تاریخ نویسان و جغرافی نگاران دیگری نظیر مقدسی ( ۱۳۶۱ )، حدود العالم ( ۱۳۶۲)، ابن رسته ( ۱۳۶۵)، ابن حوقل ( ۱۳۶۶)، ابن فقیه ( ۱۳۴۹)، اصطخری ( ۱۳۷۳) و حاکم نیشابوری ( ۱۳۷۵) نیز جغرافیای اداری و سیاسی دشت نیشابور را این‌گونه توصیف کرده‌اند که نیشابور به عنوان یک مرکز قدرتمند سیاسی در قرون اولیه اسلامی دارای چهار ربع یا خوره و ۱۲ روستا یا رستاق بوده است و از آنجا که در هیچ نوشته جغرافیایی برای خوره و رستاق های نیشابور، شهری به عنوان مرکز اداری ذکر نشده، به نظر می‌رسد تمامی مراکز جمعیتی پراکنده در استان نیشابور، از همان شهر نیشابور فرمان می بردند و عامل و از توابع آن بوده اند.

• دین، به عنوان عامل تأسیس

در دوره ساسانیان اطلاعات درخوری در باب نقش پرستشگاهها در شكل دهی مناسبات اقتصادی و تجاری مناطق شهری در دست است. در دوره های کهن بنیادگذاری برخی از شهرها بر اساس سابقه وجود آتشكده ای در آن محل یا ظهور شهری بر گرد آن روی داده است. در ميان آتشكده هاي بسياري كه در ايران بوده است، سه آتشكده اهميت برتر و ويژه اي داشته كه يكي از آنها آتشكده  آذربرزين مهر ( آتش كشاورزان ايران زمين )، واقع در كوهستان ريوند در شمال غربي نيشابور بوده است. وجود اين آتشكده بزرگ و نامي در اين ناحيه، خود نمايانگر اهميت و موقعيت نيشابور به عنوان يكي از پايتخت هاي مذهبي و يا يكي از مراكز مهم فرهنگي ـ سياسي در دوران رواج آيين زرتشت در ايران باستان ( در دوره ساسانيان ) بوده است ( جنیدی، 1374 ).

• تأسیسات دفاعی، منشاء برپایی شهرها

گاه بر پا کردن مؤسسات نظامی و دفاعی به پیدایش شهرها می انجامید. هنگامی كه برخی مردمان برای تسهیل امر دفاع از سرزمین و اموال خود در مکانی مشخص گرد یکدیگر جمع می شدند، هسته اولیه شهر بعدی شکل می گرفت. برخی از محققان تأثیر این عامل در پیدایش شهر را در قالب نظریه دفاعی توضیح می دهند. این الگوی در نزد بسیاری از محققان هوادارانی دارد. بر این اساس دژ و قلعه شهری، همیشه مركز دفاعی شهرهای ایران به شمار می رفت. در پیدایش شهرهای کهنی مانند کرمان، ائین،کاشان، مرو، قم و نیشابور چنین روال هایی قابل تشخیص است.

شایان ذکر است آثاری از قلعه و برج و باروی شهری نیشابور تا اواخر دوره قاجاریه، البته به صورت نیمه ویران باقی بوده و در برخی سفرنامه های جهانگردانی که از نیشابور گذر کرده اند، از آن یاد شده است. از جمله در کتاب سه سفرنامه شیندلر آمده است که : « شهر داراي چهار دروازه به نام هاي دروازه مشهد، دروازه ارگ، دروازه عراق و دروازه پاچنار است … دروازه و برج و خندق نيشابور بسيار خراب مي باشد. ارگ نيشابور حدود 12 سال است كه كسي در آن ساكن نمي باشد » ( شیندلر، 1347 ).

• تکامل تفرجگاههای خاص به استقرارگاه شهری

خاستگاه برخی از شهرها به رشد آرام و گسترش تدریجی استقرارگاهی تفریحی، كه توسط حكمرانان در نقاط خوش آب و هوا احداث می شد، باز می گردد. برخی از این گونه شهرها در دوره خلفای عباسی به وجود آمدند. این الگو مکرر در مورد محله های مجاور شهرهای بزرگ تکرار می شد. از جمله مشهورترین این موارد منطقه شادیاخ، مجاور شهر نیشابور بود، که محل استقرار قصرهای حكمرانان خراسان بود و بعدها با استقرار مردم شهر در آنجا، به تدریج شهر نیشابور در آن منطقه بر پا شد.

به طور کلی نظر به تنوع و تعدد عوامل تأثیرگذار در پیدایش نیشابور به عنوان یکی از کانون های تمدنی ایران زمین، لازم بود تا با نگاه به ریشه های پیدایش و تکامل شهر، جغرافیای تاریخی نیشابور به مانند موضوعی چند بعدی ارزیابی و فهم گردد.

3- جغرافیای تاریخی نیشابور

توضیح کامل جغرافیای تاریخی نیشابور در بخش تاریخ پورتال تقدیم شده است.

4- روند توسعه نیشابور و جهات توسعه شهر

بررسی روند توسعه شهری نیشابور در یکصد سال اخیر نشان می دهد این شهر مقارن با دهه اول قرن، از یک قلعه و دژ شهری عصر قاجاری به عصر تحول و خیزش شهری جدید وارد شده است. در آغاز سده چهاردهم هجري شهر نيشابور به شكل مربع مستطيلي بود كه پيرامون آن به3300 گز (3432متر) مي رسيد. دو خيابان يكي از مشرق به مغرب و ديگري از جنوب به شمال امتداد مي يافت كه اين دو تقريباً در وسط شهر، يكديگر را قطع مي كردند و نقطه تقاطع اين دو، چهار بازار نيشابور خوانده مي شد. اين چهار بازار از هر سمت به دروازه اي منتهي مي گرديد كه به ترتيب عبارت بود : از شرق به دروازه مشهد، از جنوب به دروازه عراق، از غرب به دروازه پاي چنار و از شمال به دروازه ارگ. در حدود ده هزار نفر ساكنان شهر در چهار كويِ سرتلخ، بالا گودال، سرسنگ و سعدشاه زندگي مي كردند. صرف نظر از سادات قديمي شهر كه به حكم سنت ديرينه، مستمري خاص داشتند و مشمول تخفيف هايي از طرف دولت بودند، اكثريت نزديك به اتفاق نيشابوريان از راه كشاورزي و كار در معادن فيروزه و نمك امرار معاش مي كردند. حدود چهار صد و پنجاه دكان نيازمنديهاي شهر را فراهم مي ساخت و اين شهر در اين زمان داراي يازده گرمابه، دو دبستان و دو كاروان سرا بوده است. ( صنیع الدوله، 1301 ).

حصار و باروي شهر نیز در اوايل قرن چهاردهم در هم شكسته و دروازه هايش برداشته شد و شهر خارج از خندق به سمت شمال و شمال غرب توسعه يافت. در اين زمان شهر داراي  بازار، محلات متعدد ( نقشه شماره 2 ) و دو خيابان اصلي متقاطع، يكي جنوب شرقي ـ شمال غربي ( خيابان امام خميني ) و ديگري با جهتي شمال شرقي ـ جنوب غربي ( فردوسي شمالي و جنوبي ) بوده است.

عامل جداگزيني محلات در اين شهر بر خلاف ساير شهرها اختلاف شغلي و وضعيت اقتصادي نبوده بلكه عامل قومي، نژادي و مذهبي تأثير فراوان در شكل گيري محلات شهر داشته است، به طوري كه اكثر فاميل ها در يك محله زندگي مي كردند. نوع معيشت مردم شهر از طريق زراعت و كشاورزي در زمين هاي اطراف و باغ هاي ميوه در غرب و شرق شهر و اشتغال به امر تجارت و صنعت تأمين مي شد و اكثر ارامنه شهر در بخش تجارت و صنعت سرمايه گذاري مي كردند.

مقارن سال 1313 شمسی با تعريض خيابان امام از ميدان باغات تا دروازه مشهد، سه ميدان به نام هاي : ميدان خيام، ميدان ايران و ميدان حافظ ايجاد گرديد. به موازات توسعه خيابان هاي شهر، ساختمان هاي دولتي به سبك نوين توسط آلماني ها در خارج از محدوده مسكوني شهر ساخته شد كه شامل شهرداري فعلي و فرمانداري سابق در حاشیه میدان ایران مي باشد. همچنين دو كارخانه پنبه پاك كني توسط ارامنه ايجاد گرديد كه نشانگر فعاليت هاي صنعتي در آن مقطع زماني بود. بعد از سال 1335 هـ . ش روند توسعه شهر شدت يافت. تا اين زمان به علت عدم دسترسي به آب، توسعه شهر در جهت مجاري آب يا قنوات ميسر بوده، ولي پس از اين كه آب لوله كشي در اختيار مردم قرار گرفت امكان سكونت در هر نقطه از شهر ممكن گشت و پس از افتتاح راه آهن سراسري تهران ـ مشهد نيز بر خلاف شهرهاي كشورهاي غربي، توسعه شهر به سمت جنوب محدود شد.

بعد از اصلاحات ارضي و سياست هاي خاصي كه در اين مقطع از طرف دولت اعمال شد، تعداد زيادي از كشاورزان روستاهاي اطراف شهرها روانه شهرهاي مشهد و يا ساير شهرهاي استان شدند و تعدادي نيز جذب شهر نيشابور شده و در مناطق غرب، شرق و جنوب شرقي شهر سكنی گزيدند و در بخشهاي خدمات، صنعت و ساختمان مشغول به كار شدند. اساس طرح جامع شهر از سال 1350 مطرح و پس از چند سال به مرحله اجرا درآمد. طبق طرح جامع، خيابانهاي جديدي مثل ارگ جنوبي، شريعتي، 15خرداد و 17 شهريور كه بافت قديم و جديد شهر را به يكديگر متصل مي كرد، احداث شد. خيابان كمربندي نيز در شمال شهر جهت محدود كردن توسعه شهر به طرف شمال به اجرا در آمد. تا سال 1350 اكثر منازل مسكوني در سطح شهر يك طبقه و به ندرت دو طبقه ساخته مي شد و بادگيرها برفراز منازل، چهره خاصي به اين واحدها مي داد كه بعد از سال 1350 با تشديد سرمايه گذاري دولت در امر توسعه شهرها، چهره و بافت اين شهر نيز دگرگون و ساختمان هاي دو و سه طبقه در شهر ساخته شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامي روند توسعه شهر در جهت شمال و شمال غربي ادامه يافت و از دهه 1370 نیز شهركهاي متعددي در بخش شمالی شهر و کمربند ارتباطی مشهد_ تهران كه اكثر ساكنان آنها را كارمندان دولت تشكيل    مي دادند به وجود آمد ( طاهری، 1384 ).

عوامل متعددی در تعیین حدود و توسعه شهر و جهات توسعه تاثیرگذار می باشند. پدیده ها و عوارض مختلف جغرافیایی ( ارتفاعات، مسیلها، فضاهای جنگلی و سبز و . . )، شعاع عملکردی مراکز فعالیتی و خدماتی ( ورزشگاهها، مراکز درمانی و آموزشی و . . )، نحوه قرارگیری مراکز کار و فعالیت در حاشیه شهر ( صنایع، کارگاههای بزرگ و . . ) و همچنین عوامل فیزیکی- کالبدی شهر و عوامل اجتماعی دیگر در این امر نقش دارند.

در یک بررسی کلی با توجه به نقشه شماره 3 توسعه فضایی نيشابور طی چندین مرحله از مرکز شهر به طرف شمال، شمال غرب، غرب و شرق شهر اتفاق افتاده است. این توسعه حد فاصل سالهای ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۵ بیشتر در جهت غرب محدوده سوق داده شد ولی در سال‌های ۱۳۵۴ تا سال ۱۳۷۳ گسترش شهر بیشتر به سمت شمال شرق بوده است. همچنین تا سال ۱۳۸۵ به  دلیل وجود زمین های آماده سازی شده در قسمت شمال کمربندی مشهد_ تهران و امکان توسعه در زمین های هموار، توسعه بیشتر در این محدوده صورت گرفت. طی 15 اخیر نیز با مکان گزینی پروژه های مسکن مهر، ضمن توسعه به سمت شمال کمربندی و شمال غرب آن، محدوده شهری به اطراف نیشابور نیز گسترش یافت و بالغ بر 13 روستای حاشیه ای را در خود ادغام نمود.

 مساحت شهر نیشابور در سال ۱۳۲۰ بالغ بر ۱.۷۲ کیلومتر مربع بود اما با رشد حدود 2/8 برابری در سال ۱۳۳۵ به ۴.۷۸ کیلومتر مربع یا معادل ۱۲.۸ درصد از مساحت فعلی شهر رسید. بیشترین توسعه فیزیکی شهر همگام با بیشترین تغییرات جمعیتی شهر در دهه ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ بوده به طوری که ۱۱.۸ کیلومترمربع بر مساحت شهر افزوده شد و در این برهه با توجه به مهاجرتهای وسیع روستاشهری به دلایل متعدد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مساحت شهر در سال ۱۳۷۵ به ۳۱.۸۷ کیلومتر مربع بالغ گردید که نسبت به سال ۱۳۳۵ دارای رشدی 5/18 برابری شده است.

در آخرین طرح جامع نیشابور، مساحت ناخالص شهر در سال ۱۳۸7 معادل 37/58 کیلومتر مربع مشخص شده است ( مهندسین مشاور رای فن، 1394 ). در سال 1400 نیز به نظر می رسد وسعت ناخالص شهری نیشابور به دلیل عدم افزایش محدوده شهری، همان مساحت قبلی باشد. بر اساس آخرین اطلاعات به دست آمده از مدیران شهری نیشابور نیز، مساحت شهر بالغ بر 34 کیلومتر مربع (3400 هکتار ) اعلام شده است ( پورتال خبرگزاری ایرنا، 1399 ).

اگرچه در طرح جامع نیشابور محدوده شهری در افق 1405 معادل 42 کیلومتر مربع ( 4200 هکتار ) تعیین شده است اما عدم تغییر در محدوده شهری به دلایل صادر نشدن مجوزها و از سوی دیگر افزایش جمعیت شهرنشین و کمبود فضاهای توسعه شهر و همچنین افزایش شدید قیمت مسکن شهری در سالهای 1399-1398، سبب شده تا نمایندگان سیاسی و مدیران شهری درخواست تغییر و به روز رسانی طرح تفضیلی و مجوز افزایش محدوده نیشابور توسط شورای عالی معماری و شهرسازی ایران و اداره کل راه و شهرسازی خراسان رضوی را مطرح نمایند ( پورتال خبری همشهری آن لاین، 1399 )، که تاکنون در این موضوع خبری منعکس نشده است.

• سمت توسعه شهر در دهه هاي اخير

طي یکصد ساله اخير، توسعه شهر نيشابور پيرامون هسته مركزي شهر ( همان بافت قديمي )؛ يعني اطراف تقاطع خيابان شرقي ـ غربي  امام خميني و شمالي ـ جنوبي خيابان هاي فردوسي، 15 خرداد و شهيد جعفري تحقق يافته است. با يك نظر كلي مي توان گفت: جهت توسعه فضايي شهر از سمت جنوب شرقي به سمت شمال غربي بوده و طي سال هاي اخير ميزان اين توسعه در جهات مختلف به شرح زیر بوده است:

– در جهات غرب، شمال و شمال غربي، كه بيشترين ميزان توسعه شهري ديده مي شود و به طور متوسط نسبت به حد بافت قديمي نيشابور به شعاع 3000 متر تا 4000 متر شهر گسترش يافته است.

ـ ميزان توسعه به سوي شرق نسبت به حد بافت قديمي در حدود 3000 متر بوده است.

ـ ميزان توسعه در جهت جنوب غربي نسبت به حد بافت قديمي به حدود 2500 متر مي رسد.

ـ ميزان توسعه در جهت جنوب شرقي نسبتاً كمتر بوده است.

در شرايط كنوني ( سال 1400 ) نيز توسعه شهري عمدتا در اراضی خالی بافت مرکزی و شمال شهر، اراضی حاشیه ای شرق، غرب و جنوب و درنهایت با اولویت توسعه به سمت اراضي شمال و شمال غرب شهر تعيين شده است. بخشي از اين اراضي، باير ( غير قابل كشاورزي ) و داراي موقعيت مناسب توپوگرافيك ( هموار و بدون پستي و بلندي خاص ) مي باشند.

5- عناصر کالبدی شهر و کاربری اراضی نیشابور

نیشابور شهری تک هسته ای است. هسته شهر محل استقرار خدمات اصلی و مهم شهر بوده و منطبق بر بافت قدیمی نیشابور است. الگوی استقرار خدمات بیشتر به صورت خطی و در امتداد محور های اصلی می باشد و ایجاد تراکم و ترافیک بالا در محدوده مرکزی شهر نیز ناشی از استقرار این خدمات است. با توجه به نقشه شماره 10-5، بافت قديمي شهر به عنوان هسته مركزي، مبنای تقسيمات کالبدی نيشابور در نظر گرفته شده است. بنابراین نسبت به موقعیت این هسته، معابر و عناصر شهري اصلي و جديد نيشابور و همچنین محلات مختلف شهر استقرار يافته اند كه عبارتند از:

 – محور خيابان امام خميني 

محور شرقي_ غربي خيابان امام خميني از ميدان خيام در شرق آغاز و تا ميدان حافظ  ( و يا به عبارتي تا ميدان بي بي شطيطه ) در غرب امتداد مي يابد و از درون قلب شهرِ قديم نيشابور عبور مي كند، در حاشيه جنوبي اين خيابان سه مركز با ارزش فرهنگي ـ تاريخي: مسجد جامع، يك رباط قديمي و بازار سرپوشيده قرارگرفته است. ارزش تجارتي اين خيابان بسيار زياد است و سراسر طول آن به وسيله مراكز فعاليتهاي مختلف اداري، كسب، تجارت و بانك ها، هتل ها و مسافرخانه ها تجهيز شده است. علاوه بر اين برخي ادارات دولتي و ديگر مراكز شهري نيز در آن تمركز يافته و در مجموع مهمترين محور فعال شهري را به وجود آورده است.

محور خطي امام خميني با چندين محور مهم ديگر ( شمالي _جنوبي ) نظير خيابانهاي 17شهريور، 15خرداد، شهيدجعفري، فردوسي ( شمالي وجنوبي )، سيدجمال الدين اسدآبادي و مدرس برخورد كرده و در اين تقاطع ها اهميت و ارزش خيابان امام خميني تشديد شده است.

– محور خيابان فردوسي 

اين محور در امتداد شمالي _جنوبي از درون بافت قديمي شهر عبور كرده و محور امام خميني را قطع مي كند. نقش اصلي اين خيابان نيز تجارت وكسب مي باشد. بازار سرپوشيده نيشابور از خيابان امام خميني تقريباً به موازات خيابان فردوسي ( جنوبي ) ادامه مي يابد و در500 متري جنوب تقاطع امام خميني و فردوسي ( چهارراه انقلاب ) داراي يك دهانه اصلي ديگر در خيابان فردوسي جنوبي است. ادامه خيابان فردوسي از شمال به بزرگ راه كمربندي تهران ـ مشهد منتهي مي شود و از جنوب در محل ميدان فردوسي با خيابان هاي 30 متري و 35 متري طالقاني برخورد پيدا مي كند. امتداد این خیابان فردوسی جنوبی پس از گذشتن از ميدان فردوسي به محلات جنوبی شهر و درنهایت به جاده ارتباطی نیشابور- کاشمر منتهی می گردد.

ديگر محورهاي جديد فعاليتهاي شهري همچون محورهاي 17شهريور، بلوار شهيد بهشتي، بلوار شهيد هاشمي نژاد ( بنياد شهيد )، خيابان شريعتي و خيابانهاي منتهي به كويها و شهركهاي اطراف شهر از اهميت محورهاي اصلی فوق الذكر برخوردار نيستند؛ گرچه در اطراف محور قديم جاده سبزوار- نيشابور- مشهد (خيابان هاي 30 و 35 متري طالقاني ) فروشگاههاي لوازم اتومبيل و اكثر بنگاههاي حمل و نقل و خدماتي شكل گرفته اند ولي اين محور نيز عليرغم قدمتي كه دارد مطلوبيت محورهاي اصلي شهر را ندارد.

• عناصر کالبدی شهر

مهمترین عناصر کالبدی شهر نیز شامل:

– بافت قديمي شهر 

بافت قديم ( منظور بافت شهري كه پس از ويراني ناشي ازحمله مغول و زلزله سال 808 هـ . ق  ساخته شد ) شامل بافت منطقه اي در دو طرف خيابان امام خميني و خيابان فردوسي بوده كه وجود گذرگاههاي پر پيچ و كم عرض 2 تا 3 متري و همچنين محدودیت و يا سختي امكان دسترسي خودرو به مراكز اين بافت ازويژگيهاي عمده آن است.

– مسجد جامع شهر 

اين مسجد تاريخي درحاشيه جنوبي خيابان امام خميني ( نزديك چهارراه انقلاب ) و تقريباً در قسمت مركزي بافت قديمي شهر قراردارد. تاريخ بناي مسجد به سال899 قمری، يعني از دوره حمكروايي سلطان حسين بايقرا، آخرين امير تيموري مي باشد و آن را  بزرگوارْ مردي به نام پهلوان علي كرخي فرزند بايزيد – كه مقبره وي نيز در اين مسجد مي باشد- ساخته است. مساحت كل اين مسجد 5/7320 متر مربع است كه 4595 متر مربع آن زيربناست.

– بازارها و مراكز تجاري و خدماتي 

مهم ترين و قديمي ترين بازار موجود در شهر، بازار سرپوشيده ( مربوط به دوره صفوي ) است كه دهانه اصلي آن درخيابان امام خميني بوده و به موازات خيابان فردوسي جنوبي، حدود 200 متر طول دارد؛ علاوه بر اين بازار، دو بازار روز، چند بازار كوچك محلي ( چهارشنبه بازار ) و ميدان بار در بخشهاي مركزي، جنوبي و غربي در خيابانهاي امام خميني، فردوسي، بلوار طالقاني و خيابان كاشمر واقع شده اند و ضمن اين كه در حاشيه اين خيابان ها و خيابان هاي 15خرداد و 17شهريور ساير مراكز تجاري، خدماتي، سياسي و اداري نيشابور نيز استقرار يافته اند؛ توزيع ديگر عناصر كالبدي شهر، شامل بافت مسكوني ( قديم و جديد )، مراكز فرهنگي، تفريحي، يادمانهاي مذهبي ـ تاريخي، پايانه هاي مسافربري و حمل و نقل و ساير امكانات و خدمات و تجهيزات شهري در نقشه شماره 4 مشخص شده اند.

به طور کلی بافت شهری و شبکه معابر نیشابور در بخش مرکزی و بخشهایی از جنوب و غرب هسته مرکزی به صورت نامنظم بوده، در بخشهایی از شرق و جنوب به دلیل خیزش شهری به سمت روستاهای پیرامون، بافت شهری به صورت خودرو شکل گرفته است و در شمال کمربند ارتباطی مشهد-تهران بلوکهای شهری و معابر به صورت شطرنجی برنامه ریزی و ساخته شده اند

• شهركها و كويهاي پيرامون شهر اصلي

در يك تقسيم بندي كالبدي از شهر نيشابور مي توان 9 ناحيه با شهركها و كويهاي اطرافشان را مشخص نمود كه عبارتند از:

ناحيه 1 ( مسكوني ـ تجاري ): شامل بخشهاي بازار و محلات اطراف مسجد جامع و ميدان باغات ( پاچنار ) بوده و در قسمت جنوب آن بخشي از تأسيسات صنعتي و راه آهن نيز قرار دارد.

ناحيه 2 ( مسكوني ) : شامل دو محله بزرگ حاج مهدي و دهنو است كه در طول حاشيه شمالي راه آهن و بخش صنعتي و نيز جاده قديمي نيشابور ـ مشهد ( در شرق شهر ) قرار گرفته است.

ناحيه 3 ( مسكوني ـ تجاري ): اين ناحيه كه مشرق شهر را تشكيل مي دهد، شامل محلات نجف آباد، فضل و ارگ مي باشد.

ناحيه 4 ( مسكوني ): اين ناحيه شامل بخشهاي فردوسي شمالي، فرحبخش، مرتضي آباد و كوچه باقري بوده و بخشي از منطقه مركزي و شمال آن را شامل مي گردد.

ـ چهار ناحيه فوق الذكر ( 1 تا 4 ) در حقيقت بخش عمده همان بافت قديمي شهر را تشكيل مي دهند.

ناحيه 5 ( مسكوني ): اين ناحيه در قسمت غربي شهر قرار گرفته و شامل محلات چهل ريزه، نگارستان، فيض آباد و كاشفي است.

ناحيه 6 (مسكوني): اين ناحيه نيز در غرب شهر و شمال بخش صنعتي قرار داشته و شامل بخشهاي: عيدگاه، پل خانه، مختار، كاظم آباد، دهنو و سرآب كوشك ( رسولي ) مي باشد.

ناحيه 7 ( مسكوني ـ پارك صنايع و راه آهن ): اين ناحيه كه در جوار ايستگاه  راه آهن در جنوب شهر واقع است، شامل محلات: احمد آباد، كفكدك، حصار، كشتارگاه، چهارده معصوم، باغنو، كريم آباد، شهرك و فيض آباد بوده كه عملكردهاي انبارداري، كارگاه ها، صنايع سبك و ساختمانهاي مربوط به راه آهن را نيز دارا مي باشد.

ناحيه 8 ( مسكوني ـ فرهنگي و توريستي ): اين ناحيه در قسمت جنوب شرقي و  شرق شهر و شامل محلات مسكوني ابراهيمي و كوي امامزاده، مركز تفريحي ترياپارك و همچنين مجموعه هاي با ارزش تاريخي_ مذهبي نظير: آرامگاه هاي حكيم عمرخيام،  شيخ عطار، كمال الملك، تپه هاي باستاني نيشابور و زيارتگاههاي امامزادگان محمد محروق و ابراهيم و آرامگاههاي فضل بن شاذان و سعيد بن سلام ( ابوعثمان مغربي ) است.

ناحيه 9 ( قسمت توسعه جديد ): اين ناحيه كه درشمال جاده آسيايي تهران_ مشهد و شمال غربي شهر نيشابور واقع شده، شامل شهركهاي فرهنگيان، بهداري، قدس، بسيج، آزادگان و شهرك مسكوني مجتمع فولاد خراسان مي باشد ( طاهری، 1384 ).

• کاربری اراضی

کاربری زمین یا کاربری اراضی، نحوه استفاده از زمین است. در واقع برنامه ریزی کاربری زمین تعیین نوع فعالیت قابل استقرار روی زمین و چگونگی اجرای آن فعالیت را مشخص می‎سازد. به عبارت دیگر مساحت مورد نیاز هر کاربری در شهر بر اساس مساحت شهر و جمعیت شهر و نیز استاندارهای سرانه کاربری‎های شهری، با در نظر گرفتن شرایط اختصاصی شهر مورد نظر ( مسائل اقلیمی، جغرافیایی، اجتماعی، جمعیتی، کالبدی و …) تعیین می‎شود و برنامه ریزی دقیق و علمی کاربری اراضی می تواند موجبات دستیابی به توسعه پایدار در شهرها شده و به همین دلیل برای افزایش کیفیت زندگی در شهرها و همچنین بالا رفتن رفاه و نیز عدالت اجتماعی، برنامه ریزی دقیق در تعیین مساحت کاربریها و جانمایی درست کاربری‎ها، ضروری است.

در ایران شهرداریها و اداره کل وزارت راه و شهرسازی متولی تهیه طرحهای جامع و تفصیلی هستند. کاربری زمین در این طرح‎ها توسط مهندسان مشاور مشخص می‌شود. در شهر نیشابور نیز بر اساس مطالعات مهندسان مشاور رای فن، بررسی وضعیت و برنامه ریزی کاربری اراضی در سالهای 1387-1385 به انجام رسیده است که با توجه به بررسی های انجام شده، مشخص گردیده مساحت شهری نیشابور شامل 2300 هکتار اراضی خالص و 1458 هکتار اراضی ناخالص بوده و از مجموع مساحت خالص شهر، 56/2 درصد مسکونی، 16/6 درصد انواع خدمات اداری و رفاهی، 23/6 درصد حمل و نقل و انبار و 0/7 درصد تحت پوشش اراضی درحال ساخت غیرمسکونی بوده است. از جمع فضای ناخالص شهری نیز اراضی باغات و کشاورزی با 75/61 درصد دارای بیشترین سطح بوده اند.

6- ویژگیهای جمعیتی و مردم شناسی

نیشابور در طول قرون گذشته فراز و نشیب‌های بسیاری را در اندازه جمعیتی خود داشته است. بر اساس مستندات تاریخی تهاجم ها و زلزله های ویرانگر بارها این شهر را ویران و خالی از سکنه نموده اما دوباره جغرافیای آن جاذب و نگهدارنده جمعیتهای بعدی شده است. تهاجم مغولان در سال 618 قمری و زلزله سال 808 قمری برهه های کم نظیر برای نابودی جمعیت در این شهر بوده است. پس از زلزله مذکور با تغییر مکان شهر به سمت شمال غرب، جمعیت جدید در این شهر سکنی گزید که از تعداد آنها تا اواخر دوره قاجاریه اطلاع دقیقی در دست نیست.

هوتم شیندلر در سفری به نیشابور که پیش از قحطی سال 1288 قمری رخ داده، در گزارش سفر خود جمعیت شهر را بالغ بر 13 هزار نفر تخمین زده بود ( شیندلر، 1347 ).

ظاهرا قحطی مذکور و احتمالا مرگ و میر یا مهاجرت ساکنین شهر سبب شد تا صنيع الدوله در مطلع الشمس، جمعیت شهر را بالغ بر 10 هزار نفر ذکر نماید ( صنيع الدوله، 1303ق ).

عبدالکریم درودی در گزارش روستاهای نیشابور در سال 1296 قمری نیز شهر را مشتمل بر 2900 خانوار و 11110 نفر مشخص کرده است ( درودی، 1382 ). 

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران از انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش نیز ذکر گردیده که ساکنین شهر در سال 1329 هجری بالغ بر 24270 نفر بوده است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 1329 ).  

با توجه به داده های جدول زیر و بررسی آمار جمعیتی شهر نیشابور از نخستین سرشماری رسمی کشور در سال ۱۳۳۵ نشان می‌دهد جمعیت این شهر از 25۸۲۰ نفر در سال مذکور به 264375 نفر در سال ۱۳۹۵ رسیده است که نشانگر متوسط رشد سالانه بسیار بالا به میزان 15/4 درصد بوده است.

در طول سال های 4۵_۱۳3۵ میزان رشد سالانه جمعیت در شهر نیشابور تقریبا معادل دو برابر رشد طبیعی جمعیت شهرستان ( 1/5 درصد ) و برابر با 2/9 درصد بوده ولی در دهه بعد و در فاصله سال‌های ۱۳4۵ تا 1355 این رشد به میزان 7/7  درصد رسید که روند مهاجرپذیری شدید شهر از نقاط روستایی شهرستان را نشان می دهد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی با آشکار شدن تبعات اصلاحات ارضی دوره پهلوی و همچنین تشدید مهاجرتهای روستا شهری، روند رشد جمعیت شهری نیز تسریع گردیده و با رشد شتابان 8/3 درصد، جمعیت نیشابور به 109258 نفر در سال ۱۳۶۵ بالغ گردید.

دوره های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵ و همچنین ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ به دلیل افزایش سرمایه گذاریها در شهر نیشابور و تشدید مهاجرتهای روستایی، جمعیت شهری نیشابور رشد بالای خود را ادامه داد. پس از سال 1385  از یک سو افزایش نقش خدماتی و توسعه صنعتی شهر و امکان بکارگیری نیروهای فصلی روستاهای پیرامون در مشاغل شهری و از سوی دیگر توسعه فضای فیزیکی شهر و ادغام برخی روستاهای حاشیه ای در نیشابور سبب شد تا علیرغم کاهش رشد طبیعی جمعیت شهر، نیشابور همچنان با رشد عددی جمعیت شهری مواجه گردد. لذا بر این اساس میزان رشد سالانه جمعیت شهری نیشابور از سال ۱۳8۵ تا سال ۱۳۹۵ بالغ بر 2/8 درصد بوده است.

با توجه به داده های جدول شماره 1  نیز کاهش نرخ بعد خانوار از 5/2 نفر در خانوار در سال 1335، به رقم 3/2 نفر در خانوار در سال 1395 نشان می دهد که این کاهش متناسب با تحولات جمعیتی استانی و کشوری بوده، ضمن اینکه با ادغام روستاهای حاشیه ای شهر در دوره 1385 نرخ خانوار در آمار رسمی سال 1395 اندکی بالاتر در آمارها آمده است.

به طور کلی روند تحولات 3۰ ساله اخیر جمعیت شهر نیشابور نشان می دهد پس از چند دوره رشد شتابان، این رشد به دلایل مختلف از جمله کاهش نرخ رشد طبیعی جمعیت ساکنین شهر، گرانی اراضی شهری، کاهش مهاجرت روستائیان منطقه به شهر به دلیل اقتصادی شدن برخی فعالیتهای کشاورزی و باغداری و . . با تعدیل فراوان رو به کاهش گذارده است و روند مهاجرپذیری نیشابور نیز کند شده است. کاهش نرخ رشد طبیعی جمعیت نیز نتیجه مستقیم تغییرات فراوانی است که در ساختار سنی و جنسی جمعیت این شهر پدیده آمده است. بر اساس آمارهای رسمی و با توجه به شکلهای زیر تغییر در ساختار سنی و جنسی جمعیت نیشابور نشان می دهد جمعیت شهر در حال از دست دادن پایه هرم سنی و کاهش موالید به ویژه در 3۰ سال اخیر شده است.

بر اساس آمار سرشماری ۱۳۶۵ سهم گروه جمعیتی کمتر از ۱۵ سال نیشابور معادل ۴۴ درصد بوده اما این نسبت در سال ۱۳9۵ به  25/9 درصد از جمعیت کاهش یافته است بنابراین در ۳۰ سال گذشته رفتارهای باروری و ولادت نزد زنان در خانوارهای شهر نیز مانند سایر شهرهای کشور تغییر فراوان داشته و از تعداد موالید کاسته شده است. قابل توجه است که سهم جمعیت زیر ۵ سال نیز یک شاخص ارزیابی وضعیت باروری در جمعیت شهر نیشابور در سال ۱۳۵۵ معادل 21/4 درصد در سال ۱۳۶۵ معادل 17/9 درصد و در سال ۱۳۹۵ نیز به 9/8 درصد کاهش پیدا کرده که این کاهش تدریجی نسبتها نشانگر این است که نیشابور با کاهش تعداد موالید مواجه شده است.

برای بررسی ساختار جنسی جمعیت معمولاً از شاخص نسبت جنسی استفاده می‌شود این شاخص نیز نشان می‌دهد در هر گروه سنی در مقابل هر یکصد نفر زن چند نفر مرد وجود دارد. در سنین نوزادی و خردسالی مردان نسبت بالاتری از عدد ۱۰۰ را دارند چرا که به طور خدادادی تولد پسران بیشتر از تولد دختران می باشد ولی در طول زندگی به جهت مرگ ‌و میر بیشتر مردان یا مهاجرت آنها این شاخص به کمتر از عدد ۱۰۰ میل می‌کند. با توجه به جدول شماره 2 نسبت جنسی در گروه‌های بزرگ سنی‌ و یا میانی شهر نیشابور بر اساس آمار سال ۱۳9۵ به ارقامی کمتر از شاخص متعادل (۱۰۰ ) کشانیده ‌شده که با توجه به مطالعات میدانی نشانگر خروج برخی از مردان شهر جهت فعالیتهای اقتصادی در شهرهای مشهد و تهران بوده است.

وضعیت سواد نیز یکی از شاخصهای عمده در بررسی وضعیت اجتماعی شهر نیشابور است که فرهنگ عمومی شهر را نمایان می‌سازد. سواد در کارایی و سطح زندگی و نیازمندیهای افراد و خانوارهای جامعه نقش تعیین کننده دارد. فرد باسواد کارایی بیشتر و تولید بهتری دارد و در نتیجه از درآمد بیشتری برخوردار است. بر اساس داده‌های سرشماری ۱۳۷۵ مشخص شده است در شهر نیشابور 87/5 درصد از جمعیت ۶ ساله و بیشتر باسواد بودند این میزان برای مردان 90/6 درصد ولی برای زنانی 84/4 درصد گزارش شده که نشانگر اختلاف جنسیتی آن معادل 6/2 درصد بوده است. این اختلاف نسبت باسوادی زنان در مقایسه با مردان نشان می دهد که کاهش نسبت زنان ناشی از کمبود امکانات آموزشی برای دختران نسبت به پسران می باشد.

با توجه به داده‌های سرشماری سال ۱۳9۵ در جدول زیر نیز از جمعیت ۶ ساله و بیشتر شهر نیشابور 91/1 درصد جمعیت باسواد بوده اند و این میزان برای مردان94 درصد ولی برای زنانی 88/2 درصد گزارش شده که نشان می‌دهد همچنان اختلاف جنسیتی آن معادل 6/2 درصد و مشابه دوره 1375 است و به نظر می رسد علاوه بر احتمال کمبود امکانات آموزشی برای دختران، عوامل دیگر اجتماعی و فرهنگ خانوارهای شهری از یک سو و از سوی دیگر ازدواج زودتر دختران نسبت به پسران بر این نسبتها تاثیر گذار بوده اند.

مقایسه میزان باسوادی نیشابور با مرکز استان نیز نشان می دهد عامل اصلی بالا بودن درصد باسوادی در مشهد مقدس به دلیل مهاجرت اغلب تحصیلکردگان شهرهای استان به این شهر بوده است و از سوی دیگر با توجه به این که جمعیت 6 ساله و بیشتر شهر مشهد بالغ بر 64/4 درصد نقاط شهری استان بوده، بنابراین بر میزان باسوادی دیگر شهرهای استان نیز تاثیر زیادی داشته است، لذا فاصله اندک میزان باسوادی نیشابور نسبت به مشهد مقدس و شهرهای استان، بیانگر سطح بالای وضعیت اجتماعی و میزان باسوادی مناسب شهر نیشابور می باشد.

7- تعیین عملکرد و نقش غالب اقتصادی شهر

فعالیت های اقتصادی در شهرها بسیار گسترده و گوناگون است و از منحصر کردن آن به یک نقش اغلب ناممکن یا بر حسب سلیقه های گوناگون بسیار متفاوت می باشد. از آنجا که شهر نیشابور طی ادوار گذشته به داشتن اراضی حاصلخیز و رونق کشاورزی شهرت داشته است، نقش غالب آن تا پیش از دوره 65-1355 عمدتا کشاورزی بوده، لیکن با توسعه شهرنشینی و مهاجرت روستائیان به این شهر، وضعیت اقتصادی و ساختار اشتغال شهر دچار تغییرات اساسی گردید. با پیروزی انقلاب اسلامی و تمرکز خدمات متنوع اداری و بازرگانی و افزایش شاغلان بخش خدمات، اقتصاد شهری نیشابور دارای رشد چشمگیری در بخش خدمات شد. طی دوره 75-1365 با افزایش جمعیت شهری، به دلیل نیاز جمعیت به مسکن و برخی صنایع مرتبط، شاغلان بخش ساختمان و توسعه صنعتی نیز دارای رشد سریع گردید. در طرح جامع نیشابور وضعیت اقتصادی شهر بر اساس آمار سال 1385 که مشتمل بر 57/7 درصد شاغلان بخش خدمات، 34/9 درصد شاغلان صنعت و ساختمان و 7/4 درصد شاغلان بخش کشاورزی بوده است، با استفاده از مثلث بوژو گارنیه فرانسوی، اقتصادی چند نقشی معرفی شده است.   

با توجه به جدول شماره 4 و بر اساس آخرین سرشماری رسمی کشور در سال ۱۳۹۵، شاغلان در بخش خدمات شهر نیشابور بالغ 28890 نفر و معادل 40/4 درصد از کل شاغلان بوده و در بخش صنعت و ساختمان نیز شاغلان بالغ بر 36622 نفر و معادل 51/2 درصد و شاغلان بخش کشاورزی و فعالیت های مرتبط بالغ بر 6010 نفر و معادل 8/4 درصد بوده است.

بر اساس آمار سال 1395 نیز وضعیت اقتصادی نیشابور در مثلث بوژو گارنیه فرانسوی و همکارانش ترسیم شده است. اضلاع این مثلث از سه بخش عمده اقتصادی شامل کشاورزی، صنعت و خدمات تشکیل شده و درصد شاغلان در هر بخش نیز تعیین کننده نوع غالب فعالیت های اقتصادی در  شهر می باشد. در مدل گارنیه نیشابور با توجه به شکل زیر سطح مثلث مشتمل بر ۶  قسمت نامساوی است که هر قسمت مشخص کننده نقشی است که ممکن است یک شهر در آن متمرکز شده باشد.

اقتصاد نیشابور همواره بـا روستاهاي حوزه سياسي شهرستان، مناسبات گسترده تجاري و بازرگاني و خدماتي داشته، بيشتر مازاد محصولات و توليدات روستايي از طريق اين شهر مبادله شده و كالاها و خدمات مورد نياز روستاييان نيز بيشتر از طريق شهر نيشابور تأمين مي گردد. بنابراين شهر داراي كاركردي عمدتاً خدماتي ـ صنعتي مي باشد و نقش واسطي را بين مراكز تجاري، خدماتي و بازرگاني منطقه با بازارهاي داخلي و خارجي ايفا مي نمايد.

تغییر و افزایش شاغلان بخش کشاورزی در سالهای اخیر شهر نیز به دلیل ادغام تعدادی از روستاهای پیرامون شهر به محدوده شهری و افزایش شاغلان روستاها به آمار کشاورزان نیشابور بوده و از سوی دیگر به دلیل توسعه صنعتی و استقرار بخشی از صنایع غذایی و تبدیلی کشاورزی، چوب، قطعات خودرو، الکتریکی و . . در حاشیه شرقی و غربی نیشابور و همچنین توسعه فضاهای مسکونی و افزایش ساخت و سازها طی دوره مذکور، شاغلان  صنعت و ساختمان از 34/9 درصد در سال 1385، به 40/4 درصد در سال 1395 رسیده است و به همین تناسب از شاغلان بخش خدمات کاسته شده است. شایان ذکر است در طرح جامع نیشابور پیش بینی افزایش نقش صنعتی شهر در آینده مطرح شده بود ( مهندسان مشاور رای فن، 1394 ).

8- مراکز آئینی و تاریخی نیشابور

سوابق درخشان تاریخی و وجود محوطه های کم نظیر باستان شناسی نظیر کهن دژ باستانی و محوطه باستانی شادیاخ، آرامگاه های مشاهیری همچون امامزاده محروق و ابراهیم، خیام و عطار نیشابوری، فضل بن شاذان، سعید بن سلام مغربی، بانو شطیطه، بانو پسندیده و . . . و همچنین آثار تاریخی نظیر مسجد جامع و بازار سرپوشیده شهر و آرامگاه تعدادی از امامزادگان علوی به عنوان مهمترین مراکز آئینی و تاریخی شهر نیشابور محسوب می گردند که از مشهورترین مراکز تاریخی و گردشگری ملی و حتی بین المللی نیز به شمار می آیند و در بخش گردشگری این پورتال به تشریح و معرفی مفصل این مراکز پرداخته ایم.

جغرافياي شهر بار ⇐

جغرافياي شهر چکنه ⇐

جغرافياي شهر عشق آباد⇐