نيشابور علاوه بر مهد علم و فرهنگ دوره هايي از تاريخ تمدن اسلامي و زادگاه گروهي از دانشوران و مردان نامدار تاريخ ايران، از دوره هاي بسيار كهن نيز به داشتن جواهري گران بها به نام فيروزه به شهرت جهاني رسيده است.

از سابقه چند هزار ساله استخراج فیروزه در نیشابور مطالبی در منابع مختلف نقل می شود. وجود قطعاتی از فیروزه همراه با اسکلت پنج هزار ساله که در محوطه های باستان شناسی نیشابور کشف شده نیز بر تاریخ کهن استفاده از فیروزه صحه گذارده است ( طاهری، 1393).

قديمي ترين اسنادي كه در مورد فيروزه نيشابور سخن گفته اند، كتاب هايي نظير : كتاب « جهان نامه » تأليف محمد بن بكران ( خراساني )، كه در سال 605 هجري قمري به نام سلطان علاء الدوله خوارزمشاه تأليف شده (مؤيد ثابتي، 1355، 35 )، کتاب « عرايس الجواهر و نفايس الاطايب » ابوالقاسم عبدالله كاشي ( به سال 700 هـ . ق) و همچنین « تنسوخ ( ق ) نامه ايلخاني » منتسب به خواجه نصيرالدين طوسي مي باشد ( گرايلي، 1374 ).

در طي دوره صفويه و پس از آن، سياحان خارجي و داخلي نظير ژان باپتيست تاورنيه ( جواهر ساز مشهور فرانسوي به سال 1046 هـ . ق )، فريزر ( 1238 هـ . ق )، آرثور كانالي ( 1246 هـ . ق )، ژنرال فريه ( 1261 هـ . ق )، كرزن ( 1309 هـ . ق )، صنيع الدوله ( 1303 هـ . ق ) و … از فيروزه و فيروزه تراشان نيشابور بسيار سخن گفته اند و برخي ( ژنرال فريه ) اشاره كرده اند كه عده اي از فيروزه تراشان نيشابور از « بدخشان »، به اين شهر آمده اند ( طاهري، 1348 ).

معادن فيروزه نيشابور که امروزه ( سال 1400 ) در 53 كيلومتري شمال غربي شهر نیشابور و 36 کیلومتری شمال غرب شهر فیروزه، در دامنه هاي جنوبي ارتفاعات بينالود و در 4 كيلومتري دو روستاي معدن سفلي و عليا واقع شده است، در تقسیمات جدید کشوری محدوده ای از دهستان فيروزه در بخش مرکزی شهرستان فيروزه قرار گرفته است و تمامي فيروزه كاران منطقه نيز همه بومي شهرستان فیروزه و نيشابور هستند.

سنگ فيروزه معمولاً در كنار سنگ چخماق و به صورت رگه هاي بسيار باريك در لابه لاي سنگ هاي آذرين ( آتشفشاني ) شكل مي گيرد. اين سنگ با فرمول شيمياييCU.AL6( PO4)4.(OH).5H20 ، از عناصري چون مس، آلومينيوم، فسفات، هيدرواكسيد و آب تشكيل شده كه بسته به نوع و درصد اين تركيبات و محل تشكيل آن، داراي طيف وسيعي از رنگ آبي كمرنگ، پر رنگ، سبز روشن و در مواردي تا سبز تيره مي باشد. بهترين و گرانبهاترين نوع آن نيز با رنگ آبي سير و عجمي ناميده مي شود. وزن مخصوص فيروزه بين 2/62 تا 2/83 و سختي آن برابر شيشه يعني 6 است.

فیروزه را در اروپا تورکواز  Turquois می نامند یعنی جواهری که منسوب به ترکیه است. این وجه تسمیه از آن جهت بوده که درگذشته فیروزه از راه ترکیه به اروپا می رفته و آنها  گمان می کردند معادن آن در ترکیه است و شاید برخی از انواع آن از ترکستان شرقی استخراج و به اروپا تجارت می شده است.

فیروزه در اثر چربی تغییر رنگ می دهد در مقابل رطوبت یا خشکی به سبزی می گراید. البته در کتب کانی شناسی علت سبزی فیروزه را داشتن مقادیر آهن و علت آبی بودن آن را داشتن مس ذکر نموده اند. اشکال مختلف آن را می توان بیضی، قلبی، انگشتری و برجسته نامید و برای مراقبت از فیروزه آن را در میان خاک اره یا ماسه مرطوب نگهداری می کنند.

در گذشته فیروزه را با انفجار صخره ها یا به طور سنتی با خیساندن سنگ ها استخراج می کردند؛ به این ترتیب که قلوه سنگ جدا شده از کوه را در حوضچه پر از آب قرار می دادند و پس از خیس و سست شدن، آنها را سایش داده، فیروزه را جدا می کردند. اما امروزه با استفاده از یک چرخ برقی، قطعات سنگ معدن را سایش داده و فیروزه را به سهولت و افت کم از آن جدا می سازند. از فیروزه بیشتر به عنوان نگین و ترصیع انگشتر، گردن بند، دست بند و ظروف نقره استفاده می کنند و اکنون مراکز مهم فیروزه تراشی منطقه در دو روستای معدن علیا و سفلی از توابع شهرستان فیروزه و همچنین در مجموعه کاروانسرای شاه عباسی، مرکز شهر نيشابور و آرامگاه های خیام و عطار دایر است. هنرمندانی در مشهد و اصفهان نیز به تراش و استفاده از فیروزه در جواهر سازی اشتغال دارند.

انواع فيروزه با توجه به محيطي كه فيروزه از آن به دست مي آيد و جنس توده هاي معدن به دو نوع فيروزه سنگي و خاكي تقسيم بندي شده كه نوع خاكي آن از مسيل ها و رسوبات به دست مي آيد و به دليل عدم تغيير رنگ آن با گذشت زمان، گران بهاتر و مرغوب تر است. نوع سنگي آن نيز از ميان سنگ هاي آذرين استخراج مي گردد ( طاهری، 1393).

به طور کلی از نظر كيفيت فيروزه، انواع آن قبل از تراش شامل موارد ذيل مي باشد:

1-فيروزه عجمي : گرد و درشت است و تقريباً خالص و بدون رگه مي باشد ؛ رنگ آن آبي سير و گران قيمت ترين نوع فيروزه است .

2-عجمي نيم رنگ : از نوع قبلي كم رنگ تر و داراي كمي ناخالصي است .

3-عربي : فيروزه ي تخت ، بالايه هاي نازك ، است با رنگ آبي سير .

4-توفال : مانند عربي است ، داراي ناخالصي بوده و سنگ آن از ميان رفته و فقط لايه اي از فيروزه با رنگ آبي سير باقي مانده است .

5-توفال نيم رنگ : از نوع قبلي كمي روشن تر است .

6-توفال سفيد:رنگ آبي خيلي روشن دارد ،احتمالاً نام ديگر آن شروام مي باشد .

7-چغاله ( چاغوله ) : فيروزه اي درشت ، شبيه عجمي اما به رنگ آبي كم رنگ .

8-شجري : داراي ناخالصي به شكل شاخ و برگ درخت و رگه دار است .

9-شكوفه : فيروزه اي است ريزتر از چغاله و فيروزه كمي دارد .

10-فيروزه چال يا نرم : اين فيروزه كمي بزرگ تر از عدس بوده كه در   سنگ هاي معدن ديده مي شود .

11- فيروزه درشت : سنگ هاي نسبتاً بزرگي است كه در آن رگه هاي باريك و پراكنده و نازك فيروزه ديده مي شود و نازل ترين نوع آن است ( گاراژیان، 1378).