باستان شناسی در نیشابور

بر اساس شواهد باستان شناسی، نیشابور در نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد، مرکز بزرگ تمدن و شکوفایی فرهنگ و هنر دوران برنز بوده و با تمدن های پیشرفته آن دوران دارای ارتباطات گسترده فرهنگی و تجاری بوده است. کشف بقایای اسکلت انسانی با قدمت بیش از 5500 سال قبل، از تپه باستانی برج در 20 کیلومتری شرق شهر نیشابور نیز نشان می دهد سکونت در این منطقه دارای قدمتی بیش از 5 هزار سال بوده است. بر اساس یافته های باستان شناسی، اقوام پارت ( آريايي ها ) در حدود 3 هزار سال قبل از طریق مرو، سرخس و توس و نیشابور ( تقریباً مسیر شاهراه کنونی ) وارد فلات ایران شدند و از این زمان ( به ویژه از زمان ظهور سلسله­ ساساني )، تصوير نسبتاً روشن ­تري درباره­ تاریخ خراسان و بناي شهر نيشابور ( که توسط شاپور اول ساخته شده­ ) در كتب و آثار مورخين، جغرافي­ نويسان و جهانگردان (­ داخلي و خارجي­ ) مشاهده شده است.

پهنه جغرافیایی دشت نیشابور همچنین بر اساس شواهد باستان شناسی به عنوان زبستگاهی کم نظیر از تمامی مواهب طبیعی، جغرافیایی، انسانی و اقتصادی برخوردار بوده است و بررسی بخشی از مهمترین نظریات پیدایش شهرها در ایران و تطابق آنها با پیدایش شهر نیشابور نیز نشان می دهد نیشابور از جمله شهرهای کهن ایران زمین است که درباره تاریخ شکل گیری و توسعه شهری آن نظریه های مختلف شهرنشینی مطرح شده است. عوامل سرزمینی ( شرایط جغرافیائی، طبیعی و اقلیمی ) و قرار گرفتن در مسیر راههای تردد شرق ایران زمین همچون جاده ابریشم یکی از مهمترین عوامل مؤثر در روند شکل گیری استقرار شهری نیشابور بوده است. بر اساس یافته های باستان شناسی کشف گل مهری از بخش شرقی کهندژ نیشابور که با گل مهره های جنوب غربی ایران دارای شباهت کامل بوده، نشان داد ارتباطات بازرگانی با قوانین یکسان تجاری بین بازارهای نیشابور با بازارهای بین النهرین و جنوب غربی ایران از طریق راه ابریشم وجود داشته است ضمن این که کشف یک سفال نوشته به خط پهلوی که دلالت بر دریافت نظام مند مالیات از یک شهروند نیشابوری دارد و همچنین کشف سکه هایی با نقش ضرابخانه نیشابور در نقاط مختلف ایران مشخص کننده وجود یک بازار بزرگ تجاری و بازرگانی قدرتمند در شمال شرق ایران بوده است ( لباف خانیکی، 1393) که ضمن دریافت کالاهای نقاط دیگر، مازاد تولیدات روستاها و دهکده های پیرامون نیشابور و از جمله سنگهای قیمتی و فیروزه را گردآوری و به دیگر شهرهای مسیر جاده ابریشم یا نقاط دیگر ارسال می کرده و یا با دیگر کالاها مبادله می نموده است.

به هر روی اکنون نیشابور با قدمتی ۷۵۰۰ ساله یکی از مناطق غنی باستانی خراسان است و دارای 450 اثر فرهنگی شناسائی شده می باشد که از این تعداد 115 اثر ثبت ملی شده است و به همین دلیل این ایرشهر از سال 2015 میلادی به عضویت جامعه کهن ‌شهرهای جهان(LHC) درآمده و با توجه به تداوم دیرین شهرنشینی در آن، نمادی از تاریخ و فرهنگ ایران زمین محسوب شده و برای قرنها پایتخت فرهنگی ایران زمین بوده است.

شواهد و کاوش های صد ساله اخیر نیشابور نشان می دهد این خطه به راستی بهشت باستان شناسان داخلی و خارجی بوده و خواهد بود. کشفیات متعدد در چهار جهت جغرافیایی دشت همگی دال بر سابقه کهن سکونت در جای جای این ابرشهر ملی دارد. فراوانی و کیفیت بالای اشیائی چون ابزارآلات پیشرفته کشارزی و تزئینی، شیشه گری و سفال گری از اعصار پیش از دوران برنز و مفرغ تا دوران تاریخی در محوطه های باستانی نیشابور نیز تاییدی بر توسعه زیستگاههای متعدد در دوران مذکور و مشتمل بر زیستگاههای شهری و روستایی کاملا پیشرفته بوده است. در ذیل ابتدا به معرفی محدوده کهندژ و سپس کاوش ها و محوطه های باستانی نیشابور پرداخته ایم، اگرچه باور داریم با آغاز کاوش های جدید قطعا ناشناخته ها و ابهامات بسیار دیگری از نیشابور و زبستگاههای کم نظیر آن نمایان خواهد شد.