وجه تسمیه نیشابور

شهري پرآوازه كه در ادوار تاريخي گذشته به صور و نام هاي گوناگوني نظير: « رَئِوَنت، تمام آپارخشتر، اَبَرشهر، اَپَرشهر يا اَپَرْنَك شهر، اَبْرشهر، اَبه شهر، ايرانشهر، نوشاپور، نيوشاپور، نيوه شاپور، نيوه شاپورپوهر، نيسابور، نيسافور، نيسه فور، نيكه فور، نشاور، نشابور، شادكاخ، شادياخ، … و نيشابور » از آن ياد مي شده، اكنون به نام « نيشابور » معروف است.

نام نيشابور در كهن ترين دفتر ايراني يعني « اوستا » به گونه « رَئوَنْت »  آمده است كه به معناي دارنده جلال و شكوه مي باشد. اين واژه، بعدها در زبان پهلوي به گونه « رايومند» خوانده شد كه احتمالاً بعدها نيز به كلمه « ريوند » تبديل شده كه اكنون نام دهستاني در بخش مركزي نيشابور است.

در ونديداد ( از كتب پنجگانه اوستا ) نيز، از شانزده سرزمين نام برده شده كه پنجمين اقليم آن، نيسايه است. برخي محققين حدود نيسايه ( نيسايا يا نسايا ) را حوالي نيشابور تا سرخس كنوني دانسته اند.

در كتيبه­ شاپور ِاول در كعبه­ زرتشت ( 462 میلادی ) ـ به عنوان يكي ديگر از قديمي ترين سندهاي ثبت شده ـ از اين شهر به نام « تمام آپارخشتر » يادشده است. « اَبَرشهر» نيز نام قديمي ترِ شهرِ نيشابور بوده كه به شكل هاي « اَپَرشهر»، « آبرشهر »، « بَرْشهر » و « اَبْرشهر » آمده است. ابرشهر، گاه به يكي ازاستان هاي خراسان و گاه به ناحيه و شهر نيشابور اطلاق شده است.

برخي « ابرشهر » را از ريشه « اَپَرناك » يا « اَپَرْشهر » ( اپروك شتر، در زبان پهلوي ) گرفته اند كه مربوط به سكونت و حضور عشاير « اَپرَني » از اقوام داهه ( از بنيان گذاران حكومت اشكاني و از اسلاف پارت ها ) بوده است. نظريه ديگر درباره نام اَبَرشهر با در نظرگرفتن » اَبَرْ » به معني بالا، بالاي و بَرْ به دست مي آيد، در اين واژه، ابرشهر به معني « شهر بالا » چون اَبَرْده به معني ده بالا گرفته شده است.

نام اپرشهر به عنوان محل ضراب خانه، حك شده بر روي سكه فرهاد دوم اشكاني (حكومت 128 تا 138 قبل ازميلاد ) از قديمي ترين مدارك مربوط به اين واژه است.

استفاده از واژه ابرشهر دركنار نام « نيوشاپور » در دوره ساساني نيز معمول بوده، به طوري كه براي نمونه، بر روي سكه هاي پيروز، بهرام چوبين، خسرو اول و همچنين در سكه اي كه تصوير قباد ساساني را نشان مي دهد نام ابرشهر، ديده مي شود.

مسكوكاتي كه از دوران باكتريان در افغانستان به جاي مانده، از پادشاهي به نام  « نيكه فور » ياد مي كند كه دامنه فرمانروايي او تا نيشابور گسترش داشته و به روايتي اين شهر را وي بنا نهاد است. كه بعدها به « نيسه فور »، « نيسافور » و نهايتاً به نيشابور تبديل شده است. « نيسافور » در گويش عرب به معني « شيء سايه دار » است و شايد در آن جا درخت هايي وجود داشته كه سايه گسترِ تاركِ خستگان بوده است.

قدیم‌ترین رویدادی كه از ابرشهر ثبت شده است مربوط به سدۀ ۳میلادی و عهد اردشیر بابكان (سلطنت: ۲۲۶-۲۴۱م) است. اردشیر پس از دستیابی به قدرت، مناطق و شهرهای مختلف ایران از جمله ابرشهر را تحت سلطۀ خویش درآورد (طبری، ۲ / ۴۱). این شهر تا آن زمان در قلمرو حكومت پارتیان قرار داشت. بر اساس متن پارتی كتیبۀ شاپور در كعبۀ زرتشت، كه در ۲۶۲م نوشته شده است، سلطۀ اردشیر بر ابرشهر تا دورۀ حكومت پسرش شاپور اول (۲۴۱-۲۷۲م) نیز ادامه یافته است و قبل از اردشیر ظاهراً توسط حكام محلی اداره می‌شده است. آگاهیهایی كه از ۴۳۰م در دست است، نشان می‌دهد كه ابراشهر در این تاریخ یكی از اسقف‌نشینهای مسیحی بوده است. در سدۀ ۵ م قباد ساسانی (سلطنت: ۴۸۸- ۴۹۸م) پس از فرار از زندانِ برادرش جاماسب و پیش از روی آوردن به هیتالان، در میان راه به ابرشهر وارد شد و با دختر یكی از بزرگان شهر ازدواج كرد. حاصل این ازدواج خسرو انوشیروان بود. وی به هنگام بازگشت بار دیگر به ابرشهر رفت و همسر و فرزندش را همراه خویش برد. بهرام چوبین هنگام شورش خود، در ابرشهر به نام خود سكه زد. در زمان خسرو دوم (پرویز)، سمبات باگراتونی یكی از مرزبانان او شورش پادگان ابرشهر را فرونشاند. رویدادهای ابرشهر پس از پیدایش اسلام از ۳۰ق / ۶۵۱م یعنی با فرار یزدگرد، آخرین شاه ساسانی، به خراسان و نزدیك شدن سپاه مسلمانان به این منطقه نیز آغاز شد.

واژه « نيـشابـور » در دوره سـاسـاني همه جـا بـه شكل « نيوشاپور » به معني « كار خوب يا جاي خوب شاپور » آمده است. در اكثر روايات از جمله متن پهلوي ساساني « شهرستان هاي ايران » كه در زمره قديمي ترين منابع در اين مورد است، بناي شهر و نام آن را به شاپور اول منسوب دانسته؛ براساس اين متن، شاپور اول پس از جدال با پهليزك ( پهليچك ) توراني در اين مكان، شهري ساخت و آن را « نِه شاپور » (شهرشاپور ) يا « نيوشاپور » ( شهر زيباي شاپور ) نام نهاد.

در فاصله بين شاپور اول ( حكومت 241 تا 272 ميلادي ) و شاپور دوم ساساني ( حكومت 309 تا 379 م ) ظاهراً شهر به سبب وقوع حادثه اي ( شايد زلزله ) ويران مي شود و شاپور دوم آن را تجديد بنا مي كند. اين بازسازي شهر به دست او باعث شده تا برخي  نامِ شهر را برگرفته از نامِ شاپور دوم ساساني بدانند، اگر چه به روايت اغلب مورخان، شاپور اول باني آن بوده است. ابو عبدالله حاكم نيشابوري، علي بن زيد بيهقي، فردوسي، طبري، ثعالبي مرغني، حمدالله مستوفي، حاج زين العابدين شيرواني، حسن پيرنيا، حافظ ابرو، لسترنج، آندره گدار، هانري رنه دالماني، لرد كرزن، كريستن سن، ژنرال سرپرسي سايكس، دكتر ديتريش هوف و لارنس لاكهارت نيز كه از ديگر مورخين و جغرافي نويسان ( ايراني و خارجي ) بوده اند، كه با كم و بيش اختلاف نظر در ذكر وقايع، البته با استنادات تاريخي معتبر، اشاره كرده اند كه نام اين شهر از كلمه فارسي قديم « نيوشاه پور » به معني چيز يا كار خوب يا جاي خوب شاه، گرفته شده و باني اول نيشابور، شاپور اول پسر اردشير بابكان، مؤسس سلسله ساساني بوده و تجديد بناي آن، توسط شاپور دوم صورت گرفته است.

در سده هاي نخستين اسلامي نيز نام « ابرشهر » در كنار واژه « نيوشاپور » بر روي سكه هايي از حكام اموي ( تا سال 92 هجري بر روي سكه هاي وليدبن عبدالملك اموي ) و برخي حكام عباسي حك مي شده است. ظاهراً نام نيشابور به صورت مكتوب، براي اولين بار بر روي سكه هايي از همين خليفه اموي ( وليد بن عبدالملك ) با تاريخ 91 و 94 هجري آمده است. براي آخرين بار از « ابرشهر » در سال 215 هـ .ق در زمان اقامت عبدالله بن طاهر، نام برده شد. در زمان اين حكمران همچنين به سبب احداث قصري به نام (( شادياخ »، ايجادساختمان هاي جديد و روستاهاي بسيار در كنار آن، از اين شهر به نام « شادياخ » يا « شادكاخ » ياد مي كرده اند. به طور كلي به تدريج از سده هاي چهارم و پنجم هجري، نام نيشابور به جاي واژه « ابرشهر » يا نام هاي ديگر مي نشيند و در منابع اين دوران به بعد، جز به ندرت، ديگر نام ابرشهر براي اين ناحيه و شهر به كار نمي رود. بنابراين، نام اين شهر را در زبان كنوني « نيشابور » و در عربي « نيسابور » تلفظ مي كنند كه از كلمه فارسي قديم « نيوشاه پور » گرفته شده است.