جغرافیای جمعیت شهرستانهای نيشابور، زبرخان و فیروزه

جمعیت یکی از عناصر بنیادی در برنامه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع محسوب می گردد. جغرافیای جمعیت نیز با هدف آگـاهی از ترکیب جمعیت و شناخت ساختار، ابعاد و گستردگی فضایی آن، سعی دارد حرکات جمعیتهای انـسانی و روابـط متقـابلی کـه میـان پدیـده هـای جمعیتی و عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیستی را وجود دارد مطالعه و شناسایی نموده و  ابزارهای مهم تصمیم گیری و برنامه ریزی را برای توسعه هر جامعه ای فراهم نماید.

تعداد و توزيع جمعيت

نیشابور در طول قرون گذشته فراز و نشیب‌های بسیاری را در اندازه جمعیتی خود داشته است. بر اساس مستندات تاریخی تهاجم ها و زلزله های ویرانگر بارها این شهر و سکونتگاههای پیرامون آن را ویران و خالی از سکنه نموده اما دوباره جغرافیای آن جاذب و نگهدارنده جمعیتهای بعدی شده است. تهاجم مغولان در سال 618 قمری و زلزله سال 808 قمری برهه های کم نظیری برای نابودی جمعیت در این خطه بوده است. پس از زلزله سال 808 قمری با تغییر مکان شهر به سمت شمال غرب، جمعیت جدید در این شهر و روستاهای آن سکنی گزیدند که از تعداد آنها تا اواخر دوره قاجاریه اطلاع دقیقی در دست نیست.

هوتم شیندلر در سفری به نیشابور که پیش از قحطی سال 1288 قمری ( 1250 شمسی ) رخ داده، در گزارش سفر خود جمعیت شهر را بالغ بر 13 هزار نفر تخمین زده بود ( شیندلر، 1347). عبدالکریم درودی در گزارش روستاهای نیشابور در سال 1296 قمری برابر با 1258 شمسی نیز شهر را مشتمل بر 2900 خانوار و 11110 نفر و شهرستان را بالغ بر 9235 خانوار و 31214 نفر مشخص کرده بود ( درودی، 1382).

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران از انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش نیز ذکر گردیده که ساکنین شهر در سال 1329 هجری یعنی ( هفتاد سال بعد از گزارش درودی )  بالغ بر 24270 نفر و شهرستان حدود 180000 نفر بوده است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 1329).

تحولات بعدی جمعیت شهرستان نیشابور و بخشهای آن بر اساس داده های سرشماریهای رسمی کشور پس از سال 1335 تا سال 1395 در جدول شماره 1 مشخص شده است.

در استان خراسان رضوی وجود شهر مشهد مقدس به عنوان دومین قطب جمعیتی کشور تاثیرات زیادی بر تحولات اقتصادی – اجتماعی استان و همچنین تحولات جمعیتی پیرامون خود داشته است. شهرستان مشهد به تنهایی در سال 1375 معادل 37/2 درصد و در سال 1395 بیش از 52/4 جمعیت استان و حدود 4 درصد جمعیت کشور را در خود جای داده است ( پورتال خبرگزاری ایسنا، 1396 ). تمرکز جمعیت و فعالیت در این شهر سبب جذب بخش بزرگی از مهاجران و به ویژه متخصصان شهرستانها و همچنین اثرات فضایی دیگر نظیر تشکیل بزرگترین جمعیت حاشیه نشین شهری کشور از مهاجران منطقه، خالی از سکنه شدن روستاها و مهاجرت بخش بزرگی از مهاجران به این شهر، محدود کردن توسعه روستایی و شهری استان و . . . شده است. بنابراین با توجه به موقعیت شهرستانهای منطقه در همجواری با کلانشهر مشهد مقدس، طبیعی است که بخشی از نرخ رشد منفی روستاها و یا رشد اندک شهرهای کوچک متاثر از رشد فزاینده این شهر باشد. شایان ذکر است اما در حال حاضر ( سال1400 ) با وجود موارد فوق رشد جمعیت شهری نیشابور به عنوان دومین قطب جمعیتی شرق کشور عمدتا به دلیل برخورداری این شهرستان از ظرفیتهای طبیعی و انسانی بسیار بالا و رونق و شکوفایی اقتصادی به ویژه در بخش کشاورزی و صنعتی در منطقه متوقف نشده است و در این شهرستان بیش از 7 درصد جمعیت استان خراسان رضوی سکونت دارند. در ذیل تحولات جمعیتی بخشهای منطقه نیز متاثر از تحولات جمعیتی استان بیشتر نمایان شده است.

بر اساس بررسیها در بخش سرولایت به دلیل حاکمیت شرایط سخت طبیعی و کوهستانی بودن منطقه از یک سو و دور بودن سکونتگاههای بخش از مسیرهای اصلی ارتباطی و محرومیت اغلب آنها از خدمات اساسی از سوی دیگر سبب شده تا آهنگ رشد جمعیت طی 30 سال اول ( 1335-65 ) به میزان حدود 0/8 درصد باشد و پس از جدا شدن دهستان اربقایی تا پیش از سرشماری 1375، با کاهش بیش از 50 درصدی جمعیتش مواجه گردد. سرولایت در دوره 60 ساله با نرخ رشد منفی 1/2 درصد مواجه بوده و در دوره 20 ساله اخیر ( 1375-95) نیز به دلیل تغییرات در تقسیمات کشوری نظیر جدا شدن برخی روستاهای جنوبی و پیوستن به بخش مرکزی و همچنین اثرات کاهش بعد خانوار و اثرات اقتصادی دیگر ( خشکسالیها و کاهش درآمد و . . .) با نرخ رشد منفی 2/6 – مواجه شده است. بر اساس نتایج سرشماری 1395 و داده های جدول 1 نیز مشخص شده امروزه سرولایت دارای تراکم بسیار پایین 14 نفر در هر کیلومتر مربع می باشد.

با توجه به داده های جدول 1، بخش میان جلگه نیز به دلیل حاکمیت شرایط بیابانی، محرومیت سکونتگاهها از خدمات اساسی و قرار گرفتن در نقاط حاشیه ای شهرستان دارای رشد اندک حدود 3 درصد بوده و با وجود رشد طبیعی جمعیت، همواره به دلایل اقتصادی و بروز خشکسالیهای 20 سال اخیر با از دست دادن جمعیت جوان و جویای کار خود به دلیل مهاجرت به شهر نیشابور، مشهد و دیگر شهرها مواجه شده است.

نرخ رشد واقعی جمعیت در بخشهای زبرخان و فیروزه به دلیل نزدیکی سکونتگاهها به مرکز شهرستان و برخورداری بیشتر از خدمات اساسی و شرایط بهتر طبیعی و رونق فعالیتهای کشاورزی بالا بوده است و اگرچه داده های جدول 1 این نرخ رشد را معادل 3 و 2/2 درصد نشان می دهد اما به دلیل جدا شدن برخی روستاها از این بخشها طی دوره های مختلف و پیوستن به بخشهای دیگر شهرستان و شهرستانهای مجاور سبب شده تا نرخ واقعی رشد مشخص نباشد. این بخشها به دلایل متعدد نظیر سیاسی، کسب حد نصاب جمعیتی، اقتصادی و … امروزه ( سال 1400 ) به شهرستانهای زبرخان و فیروزه ارتقاء یافته اند. در شهرستان جدید زبرخان نیز به دلیل قرار گرفتن در 90 کیلومتری جنوبی شهر مشهد، ضمن اینکه از مزایای اقتصادی حضور زائران و گردشگران مرقد حضرت ثامن الحجج (ع) برخوردار شده، اما سبب مهاجرت بخشی از ساکنین روستایی و شهری زبرخان به شهر مشهد مقدس گردیده است.

نرخ رشد جمعیت در بخش مرکزی طی 60 سال اخیر دارای بالاترین رشد و معادل 5/1 درصد بوده که مهمترین دلیل آن استقرار شهر نیشابور به عنوان دومین قطب جمعیتی شهری در شرق کشور در این بخش می باشد شهر نیشابور در اولین سرشماری رسمی به سال 1335 جمعیتی معادل 25820 نفر داشته و در سال 1395 به 264375 نفر رسیده و نرخ رشد متوسط سالانه بسیار بالا به میزان 15/4 درصد را به دلیل مهاجرت وسیع روستائیان به این شهر تجربه نموده است. علاوه بر این وجود راههای مناسب آسفالته بین سکونتگاهها و دسترسی سهل به خدمات شهر نیشابور، توسعه بخش کشاورزی و صنایع تبدیلی در پیرامون شهر و همچنین امکان بکارگیری بیکاران فصلی روستاها در این شهر سبب شده تا بخشی از جمعیت روستاهای منطقه به حاشیه شهر نیشابور و یا بعضا به شهرها و روستاهای نزدیک به نیشابور مهاجرت نمایند.

  تحولات جمعيت شهری و روستایی، بعد خانوار و نرخ رشد

تحلیل آماری جمعیت مناطق شهری و روستایی نیشابور در طول 60 سال اخیر با توجه به داده های جدول شماره 2 نشان می دهد افزایش جمعیت در مناطق شهری و روستایی روند یکسانی نداشته و همین امر موجب تغییرات قابل توجهی در جغرافیای جمعیت منطقه شده است، به طوری که سهم جمعیت روستایی از 85/8 درصد در سال 1335 به 35 درصد در سال 1395 کاهش یافته است. نکته قابل تامل در این زمینه کاهش تعداد مطلق جمعیت روستایی در دوره های 1385 و 1395 نسبت به دوره های قبل است که زنگ خطری جدی برای پایداری جمعیتی نقاط روستایی به شمار می آید. این چالش اساسی در دو دوره آخر سرشماری نیز ادامه یافته و سبب کاهش جمعیت روستاها و خالی از سکنه شدن روستاهای منطقه و مهاجرت شدید جمعیت روستایی به سمت شهرهای منطقه و به ویژه شهر نیشابور و مشهد شده است. قابل توجه اینکه بسیاری از روستاهای با جمعیت زیر 50 یا  100 نفر ( زیر 20 خانوار ) طی 20 سال اخیر با روند نزولی جمعیت مواجه بوده و به تدریج خالی از سکنه شده اند.

بر اساس داده های جدول 2 همچنین مشخص شده بعد خانوار طی دوره مورد بررسی از 4/2 نفر در هر خانوار در سال 1335 به 3/1 نفر در سال 1395 رسیده که کمی از بعد خانوار استان که معادل 3/3 بوده کمتر و نشانگر کاهش زادآوری زنان و کم شدن تعداد فرزندان در هر خانوار بوده است و تا حدودی این کاهش در نقاط شهری و روستایی یکسان بوده و حاکی از اثرات سیاستهای کاهش جمعیت کشوری و تاثیرات فرهنگ خاص شهرنشینی بر خانوارهای ساکن در این منطقه دارد.

شهرستان فیروزه که پس از سال 1386، از شهرستان نیشابور جدا گردید تحولات جمعیتی مشابه شهرستان نیشابور را تجربه کرده و با همان کاهش بعد خانوار ( معادل 3/1 نفر ) و کاهش نرخ رشد جمعیت و پایین تر از 1 درصد مواجه شده است و تفاوت جمعیتی آن، به دلیل اندازه شهر فیروزه که معادل تقریبی یک چهلم جمعیت شهر نیشابور و در گروه شهرهای کوچک است، می باشد. در حوزه سیاسی این شهرستان نیز طی 15 سال اخیر به دلایل مختلف اقتصادی و مهاجرت روستائیان و تغییرات در تقسیمات کشوری و جدا شدن تعدادی از روستاهای بخش شمال شرقی و همچنین تبدیل دو روستای پرجمعیت همت آباد و گرماب به شهر دارای نرخ رشد اندک و افزایش مطلق شهرنشینی در این شهرستان شده است.

  تركيب جنسي ـ سنّي جمعيت

بر اساس داده های سرشماری در سال 1375، ساختار سنی شهرستانهای نیشابور، زبرخان و فیروزه داراي جمعيت جواني بوده اند به طوري كه از كل جمعيت آنها 41/7 درصد در گروه سنّي كمتر از 15 ساله، 53/6 درصد در گروه سنّي 15-64 ساله و 4/7 درصد درگروه سنّي 65 ساله و بالاتر قرار داشته اند. در این مقطع همچنین در بین گروه سنی 15 تا 29 سال که معرف نوجوانان و جوانان جمعیت بوده، بیش از 26 درصد جمعیت کل قرار داشته که با مجموع جمعیت 10 تا 14 سال، بیش از 38 درصد جمعیت آنها جوان و در سن فعالیت های اجتماعی و علمی قرار داشته اند ( مرکز آمار ایران، 1376).

بر اساس داده های جمعیتی و هرم سنی جمعیت منطقه در سال 1375 مشخص شده نسبت وابستگی ( جمعیت کمتر 15 سال و بیشتر از 64 سال به جمعیت مستقل ) برابر با 86/4 بوده، نسبت کودکان ( جمعیت کمتر از 15 سال به جمعیت مستقل ) نیز برابر با 77/7 درصد شده و نسبت وابستگی سالخوردگان نیز 8/7 درصد محاسبه گردید که جمعیت غیر فعال اقتصادی شهرستان را نشان می دهد. ضمنا با بررسی ضریب جوانی جمعیت که از تقسیم جمعیت کمتر از 15 سال به کل جمعیت بدست می آید، ضریب جوانی شهرستانها 41/7 درصد می باشد و از آنجا که هر جمعیتی که ضریب جوانی آن 40 درصد و بیشتر باشد عنوان جمعیت دارای ساختار جوان نامیده می شود، این ضریب نشاندهنده جمعیت جوان نیشابور، زبرخان و فیروزه در دوره 1375 بوده است.

هرم سنی جمعیت در شکل شماره 1 در سال 1375 همچنین نشان می دهد که قاعده هرم سنی دارای بیشترین طول و جمعیت در سنین نوجوانی و جوانی نیشابور زیربنای تحولات جمعیتی برای جغرافیای جمعیت و مقدمه ای برای خیزش جمعیت در دوره های بعدی قلمداد می گردند. چراکه درصورت ازدواج جوانان و باروری مناسب، بایستی در 10 تا 30 سال آتی شاهد نرخ رشد بیش از 3 درصد باشیم اما با توجه به داده های جداول شماره  2 مشخص شده به دلیل کاهش بعد خانوار و عدم باروری مناسب در دوره 1395، ترکیب سنی جمعیت به سمت میانسالی رفته است بنابراین واقعیت جدیدی در جغرافیای جمعیت رخ داده است و با کاهش باروری و بعد خانوار، شاهد کاهش میزان جوانان نسبت به کل جمعیت مواجه شده ایم. بر این اساس از كل جمعيت شهرستان نیشابور و زبرخان 26/5 درصد در گروه سنّي كمتر از 15 ساله، 67/2 درصد در گروه سنّي 15-64 ساله و 6/3 درصد درگروه سنّي 65 ساله و بالاتر قرار داشته اند. لذا کاهش شاخصهای بعد خانوار و باروری جمعیت طی 25 سال اخیر موجب کاسته شدن بین 14 تا 16 درصد از جمعیت کمتر از 15 سال در سال 1395 شده است،

با توجه به هرم سنی جمعیت منطقه و کاهش باروری جمعیت تا سال 1395، گروههای سنی 25 تا 44 ساله به میزان 35 درصد از کل جمعیت را شامل شده اند و بر اثر آن طول بخش میانی هرم سنی از قاعده هرم بیشتر و نزدیک به شکل استوانه شده است.

هرم سنی در سال 1395 همچنین نشان می دهد نسبت وابستگی جمعیت شهرستان نیشابور و زبرخان برابر با 48/8 درصد، نسبت کودکان 39/5 درصد و نسبت وابستگی سالخوردگان نیز به 9/3 درصد کاهش یافته است. ضمنا ضریب جوانی شهرستان نیشابور و زبرخان نیز به 26/5 درصد کاهش یافته که این ضریب نشان می دهد چنانچه وضعیت باروری منطقه با روند کاهشی کنونی ادامه یابد ساختار سنی جمعیت منطقه به پنجره یا فرصت جمعیتی با ساختار میانسالی وارد خواهد شد.

نسبت جنسی شهرستان نیشابور در دوره 1375 نیز نشان می دهد از جمعيت 412904 نفري شهرستان، 204954 نفر مرد و207950 نفر زن بوده كه بدين ترتيب نسبت جنسي جمعيت شهرستان، حدود 98/9 نفر مرد در مقابلِ يكصد نفر زن بوده است. اين نسبت در نقاط شهري 100/4 و در نقاط روستايي ( با جمعيت غيرساكن ) 97/8 نفر مرد در برابر يكصد نفر زن بوده است. تحولات نسبت جنسي در این سال نشان دهنده مهاجر فرستي نقاط روستايي بوده و خروج جمعيت معمولاً در سنين كار و فعاليت و توسط مردان صورت مي گرفته است.

نسبت جنسی در دوره 1395 نیز نشان می دهد از جمعيت 451780 نفري شهرستان، 227133 نفر مرد و224647 نفر زن بوده كه بدين ترتيب نسبت جنسي جمعيت شهرستان، حدود 101/1 نفر مرد در مقابلِ يكصد نفر زن می باشد در این سال همچنین نسبت جنسي در نقاط شهري برابر با 99/8 و در نقاط روستايي ( با جمعيت غيرساكن ) 102/5 نفر مرد در برابر يكصد نفر زن بوده است و نشانگر ماندگاری بیشتر مردان در روستاهای منطقه نسبت به دوره 1375 و درمجموع افزایش نسبت جنسی در شهرستانهای نیشابور و زبرخان به دلایل مختلف اقتصادی و اجتماعی نظیر کاهش مهاجرت مردان، توسعه بخشهای خدمات و صنعت در سکونتگاههای منطقه و امکان اشتغال بیشتر آنها و دلایل جمعیتی همچون افزایش خدمات بهداشتی-درمانی، کاهش مرگ و میر مردان به ویژه در سنین بالا، افزایش امید به زندگی و… بوده است.

در شهرستان فیروزه نیز مانند شهرستانهای نیشابور و زبرخان ساختار سنی جمعیت دچار تحول گردیده به طوری که از كل جمعيت فیروزه 27 درصد در گروه سنّي كمتر از 15 ساله، 65/29 درصد در گروه سنّي 15-64 ساله و 7/7 درصد درگروه سنّي 65 ساله و بالاتر قرار داشته اند.

در سال 1395 در شهرستان فیروزه نیز نسبت جنسی با توجه به جمعيت 37539 نفري شهرستان و ترکیب 19064 نفر مرد و 18475 نفر زن، برابر با 103/1 نفر مرد در مقابلِ يكصد نفر زن بوده و در این سال همچنین نسبت جنسي در نقاط شهري برابر با 101/4 و در نقاط روستايي برابر با 103/2 نفر مرد در برابر يكصد نفر زن بوده است که نشانگر ماندگاری بیشتر مردان نقاط روستایی در شهرستان فیروزه نسبت به شهرستان نیشابور می باشد که از دلایل آن نیز می توان به رونق فعالیتهای کشاورزی و تا حدودی دامداری و نقش آنها در اشتغال منطقه اشاره نمود.

به طور کلی جمعیت نیشابور، زبرخان و فیروزه همچون جمعیت استان و کشور در مرحله گذار جمعیتی و ساختار سنی قرار دارد. گذار ساختار سنی، بخش مکمل فرآیند گذار جمعیتی است. کاهشهای باروری و مرگ و میر که در بستر گذار جمعیتی رخ می دهد، به تغییرات اساسی در ساختار سنی جمعیت منجر می شوند. افزایش امید به زندگی در بدو تولد در مراحل اولیه گذار جمعیتی، باعث افزایش جمعیت کودکان شده و در مراحل پایانی گذار، افزایش آن به افزایش جمعیت سالمندان منجر می شود.

 حركات جمعيت ( زماني ـ مكاني )

یكي از اساسي تـرين عوامـل جمعيتـي مـؤثر بـر تغييـرات الگـوي سـكونت و بـاز توزيع فضـايي جمعيت، مهاجرتهاي داخلي است. بررسـي الگوهـا و رونـدهاي تغييـرات جمعيتـي در كشـورها نشان داده كه عموماً تغييرات سطح و روند مهاجرتهاي داخلي به موازات مراحل انتقال باروري و مـرگ و ميـر در برخي موارد با كمي تأخر يا تقدم نسبت به آنها رخ مي دهد. جمعيت شناسان به اين تغييرات تحركات مكاني و تحولات فضـايي – مكـاني جمعيتـي بـه مـوازات انتقال حياتي در سطوح ملي و بين المللي « گذار مهاجرتي و شهرنشيني » مي گويند.

يكي از مناطق اثرگذار در نظام مهاجرتي ايران منطقه خراسان بوده است. خراسان رضوي و شهر مشهد مقدس نیز به عنوان يك استان و شهر توسعه يافته نقش مهمي در جـذب مهـاجران منـاطق اطـراف خود از جمله خراسانهاي شمالي و جنوبي، سیستان و بلوچستان و حتی مهاجران افغانی ايفا كرده است. این منطقه همچنین داراي عارضه نخست شهري است و شهر مشهد با توجه به كاركردهاي مذهبي، اقتصادي و اجتماعي به عنوان يك پمپ مكنده عمل كرده است، به طوریكه نيروي انساني كارآمد و متخصص را در خود جذب نموده است (محمودی و همکاران، 1389). اما با این وجود شهرستان نیشابور دارای رتبه دوم در جذب مهاجران منطقه بوده است. در فاصله سالهاي 75 – 1365 از كل جمعيت این شهرستان نزديك به 13 درصد يا 53551 نفر به شهرستان وارد و يا در داخل همين شهرستان جابه جا شده اند و از اين تعداد محل اقامت قبلي 19/61 درصد مهاجران ساير استان ها، 20/53 درصد آنها از ساير شهرستانها ديگر استان خراسان، 59/21 درصد مهاجران محل اقامت قبلي شان شهر يا آبادي ديگري از همين شهرستان و محل اقامت قبلي مابقي افراد اظهار نشده و يا مهاجرين خارج از كشور را شامل مي شده اند.

شهرستان نیشابور در دوره 85-1375 نیز در بين شهرستانهاي مختلف منطقه خراسان، پس از مشهد، تعداد 40595 نفر مهاجر و معادل 6/4 درصد از مهاجران استان ( 631829 نفر ) را جذب نموده و دومین مقصد مهاجران در استان خراسان رضوی بوده است. بر اساس سرشماری 1395 نیز 19134 نفر یا معادل 4/23 درصد جمعیت شهرستانهای نیشابور و زبرخان به اين شهرستانها وارد و يا در داخل همين شهرستانها جابه جا شده اند و از اين تعداد محل اقامت قبلي 34/11 درصد مهاجران ساير استانها، 36/36 درصد آنها از ساير شهرستان هاي ديگر استان خراسان رضوی، 29/53 درصد مهاجران محل اقامت قبلي شان شهر يا آبادي ديگري از همين شهرستان و محل اقامت قبلي مابقي افراد اظهار نشده و يا مهاجرين خارج از كشور را شامل مي شده اند. از کل مهاجران شهرستاهای نیشابور و زبرخان 13506 نفر یا معادل 70/6 درصد به شهر نیشابور، 1015 نفر یا معادل 5/3 درصد به سایر نقاط شهری در این شهرستانها و 4613 نفر یا معادل 24/1 درصد به نقاط روستایی نیشابور و زبرخان وارد و مهاجرت نموده اند.

در سال 1395 همچنان شهر مشهد مقدس در رتبه اول با 43/5 درصد و شهر نیشابور با 4/3 درصد در رتبه دوم جذب مهاجران شهرهای استان بوده اند. میزان مهاجران وارده به شهرستان مشهد نیز معادل 55/3 درصد و به شهرستانهای نیشابور و زبرخان در رتبه دوم و معادل 6/1 درصد از کل مهاجران استان بوده است.

در شهرستان فیروزه نیز بر اساس سرشماری 1395، تعداد 1564 نفر یا معادل 4/16 درصد جمعیت شهرستان فیروزه به اين شهرستان وارد و يا در داخل همين شهرستان جابه جا شده اند و از اين تعداد محل اقامت قبلي 14/76 درصد مهاجران ساير استانها، 85/23 درصد آنها از ساير شهرستان هاي ديگر استان خراسان رضوی، 0/01 درصد مهاجران محل اقامت قبلي شان شهر يا آبادي ديگري از همين شهرستان و محل اقامت قبلي مابقي افراد اظهار نشده و يا مهاجرين خارج از كشور را شامل مي شده اند. از کل مهاجران وارده به شهرستان فیروزه همچنین 747 نفر یا معادل 47/8 درصد مهاجران به شهر فیروزه و 817 نفر به نقاط روستایی این شهرستان وارد و مهاجرت نموده اند.

وضعيت سواد جمعيت

وضعیت سواد یکی از شاخصهای عمده در بررسی وضعیت اجتماعی شهرستان نیشابور است که فرهنگ عمومی جمعیت آن را نمایان می‌سازد. سواد در کارایی و سطح زندگی و نیازمندیهای افراد و خانوارهای جامعه نقش تعیین کننده دارد. فرد باسواد کارایی بیشتر و تولید بهتری دارد و در نتیجه از درآمد بیشتری برخوردار است.

بر اساس داده‌های سرشماری ۱۳۷۵ مشخص شده است از كل جمعيت 6 ساله و بيشتر شهرستان نيشابور ( 357793 نفر )، 79 درصد آن باسواد بوده اند ( اين نسبت در استان خراسان 80/91 درصد و در كشور معادل 79/51 درصد بوده است ). نسبت باسوادي در كل شهرستان در بين مردان 84 درصد و در بين زنان 74 درصد بوده و در نقاط شهري شهرستان نيز اين نسبت براي مردان 90/61 درصد، براي زنان 84/36 درصد و در نقاط روستايي براي مردان 79/33 درصد و براي زنان 67/17 درصد بوده است. این اختلاف نسبت باسوادی زنان در مقایسه با مردان نشان داد که کاهش نسبت زنان ناشی از کمبود امکانات آموزشی برای دختران نسبت به پسران بوده است. در شهر نیشابور نیز 87/5 درصد از جمعیت ۶ ساله و بیشتر باسواد بودند این میزان برای مردان 90/6 درصد ولی برای زنانی 84/4 درصد گزارش شده که نشان داد علیرغم تمرکز بخش بزرگی از خدمات آموزشی در شهر نیشابور باز هم در این شهر اختلاف جنسیتی معادل 6/2 درصد در میزان باسوادی زنان نسبت به مردان وجود داشته است.

در دوره 1385 نیز از كل جمعيت 6 ساله و بيشتر شهرستان نيشابور ( 398118 نفر )، 83/78 درصد آنها باسواد بوده اند و این نسبت در بین مردان معادل 88/41 درصد و در زنان معادل 79/21 درصد بوده است.

با توجه به داده‌های سرشماری سال ۱۳9۵ در جدول زیر نیز از جمعیت ۶ ساله و بیشتر شهرستان، 87/5 درصد جمعیت باسواد بوده اند و این میزان برای مردان 91/07 درصد ولی برای زنانی 83/93 درصد گزارش شده که نشان می‌دهد همچنان اختلاف جنسیتی آن همچنان بیش از 6 درصد و مشابه دوره 1375 و 1385 است و به نظر می رسد علاوه بر احتمال کمبود امکانات آموزشی برای دختران، عوامل دیگر اجتماعی و فرهنگ خانوارهای شهرستان از یک سو و از سوی دیگر ازدواج زودتر دختران نسبت به پسران بر این نسبتها تاثیرگذار بوده اند.

مقایسه میزان باسوادی شهرستان نیشابور با مرکز استان نیز نشان می دهد عامل اصلی بالا بودن درصد باسوادی در مرکز به دلیل مهاجرت اغلب تحصیلکردگان شهرهای استان به این شهرستان و به ویژه شهر مشهد بوده است و از سوی دیگر با توجه به این که جمعیت 6 ساله و بیشتر شهرستان مشهد بالغ بر 52/75 درصد استان بوده، بنابراین بر میزان باسوادی دیگر شهرهای استان نیز تاثیر زیادی داشته است، لذا فاصله اندک میزان باسوادی نیشابور نسبت به مرکز استان و شهرهای استان، بیانگر سطح بالای وضعیت اجتماعی و میزان باسوادی مناسب شهرستان نیشابور می باشد.

در سرشماری سال ۱۳9۵ در شهرستان فیروزه نیز از جمعیت ۶ ساله و بیشتر آن، 81/33 درصد جمعیت باسواد بوده اند و این میزان برای مردان 87/44 درصد و برای زنان 75/08 درصد گزارش شده است که نشان می‌دهد به دلیل غلبه ساختار جمعیت روستایی بر این شهرستان و حتی شهر فیروزه از یک سو و محرومیت اغلب روستاهای آن از خدمات آموزشی و فرهنگ خاص منطقه و ازدواج زنان در سنین کم از سوی دیگر، موجب میزان باسوادی پایین تر فیروزه و به ویژه در بین زنان نسبت به میزان باسوادی نیشابور و استان شده است.

وضعيت اشتغال

بررسی وضعیت اشتغال و بیکاری از شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی و رونق اقتصادی در جوامع مختلف است. موضوع اشتغال و دستیابی افراد به شغل مورد نظر از اساسی ترین نیازهای یک جامعه محسوب می شود و یکی از اهداف کلان توسعه در اغلب کشورها کاهش بیکاری و توسعه فعالیت های شغلی است.

از آنجا که وجود ظرفیتهای طبیعی و انسانی در هر منطقه جغرافیایی زیربنا و بستر توسعه و افزایش اشتغال اقتصادی محسوب می گردد، در شهرستان نیشابور از گذشته های دور ظرفیتهای کم نظیر طبیعی نظیر اقلیم و منابع آبی مناسب، خاک حاصلخیز و نیروی انسانی کارآمد وجود داشته است و بر این اساس از كل جمعيت ده ساله و بيشتر شهرستان نيشابور در سال 1375 در مجموع 38/5 درصد آن را جمعيت فعال ( افراد شاغل 35/97 درصد ، افراد بيكار و جوياي كار 2/53 درصد ) تشكيل مي داده اند. اين نسبت در استان خراسان معادل 13/37 درصد و در كل كشور معادل 31/35 درصد بوده است. در سال 1375 از كل جمعيت فعال شهرستان 34/04 درصد در نقاط شهري و 41/07 درصد در نقاط روستايي سكونت داشته اند که نشانگر اهمیت بخش کشاورزی در روستاها و اشتغال شهرستان بوده است. از نظر نسبت جنسی اشتغال نیز 82/12 درصد آن را مردان و 17/88 درصد آن را زنان  تشكيل داده اند.

از كل جمعيت شاغل شهرستان درسال 1375 همچنین 37/70 درصد را شاغلان در گروه هاي عمده كشاورزي، و دامداري و سایر فعالیتهای مرتبط، 8/82 درصـد را شاغلان در گروه عمده فروشي و خرده فروشي، تعمير وسايل نقليه موتوري، موتورسيكلت و كالاهاي شخصي و خانگي، 20/70 درصد را شاغلان در گروه عمده صنعت و ساختمان و 32/78 درصد را شاغلان در بخش خدمات عمومي تشكيل مي داده اند. زنان ساكن در شهرستان نيشابور در مقايسه با كل استان در فعاليتهاي اقتصادي مشاركت بيشتري داشته اند. سهم زنان شاغل از كل اشتغال در اين شهرستان معادل 17/4 درصد بوده كه از نسبت مشابه در سطح استان ( 15/2 درصد ) فراتر بوده است.

در سرشماری سال 1395 به دلیل تغییر در تقسیمات کشوری منطقه از كل جمعيت ده ساله و بيشتر ( 365762 نفر ) شهرستان نيشابور  در مجموع 154626 نفر یا معادل 42/27 درصد آن را جمعيت فعال ( افراد شاغل 35/94 درصد و افراد بيكار و جوياي كار 6/33 درصد ) تشكيل مي داده اند. اين نسبت در استان خراسان معادل 39/72 درصد بوده است. از كل جمعيت فعال شهرستان نیز 34/06 درصد در نقاط شهري و 52/45 درصد در نقاط روستايي سكونت داشته اند که مشخص شد در سال 1395 علیرغم بروز خشکسالیها، مکانیزه شدن کشاورزی و مهاجرت روستائیان به شهرها از یک سو و توسعه بخش صنعت و خدمات در نقاط شهری از سوی دیگر باز هم بخش کشاورزی در جمعیت فعال و اشتغال شهرستان نقش مهمی ایفا نموده است. از نظر نسبت جنسی اشتغال نیز 77/50 درصد آن را مردان و 22/50 درصد آن را زنان تشكيل مي داده اند که نشان داد نقش فعالیت زنان نسبت به سال 1375 افزایش یافته است.

از كل جمعيت شاغل شهرستان در سال 1395 ( 131455 نفر ) همچنین 30/11 درصد را شاغلان در گروه هاي عمده كشاورزي، و دامداري و سایر فعالیتهای مرتبط، 27/89 درصد را شاغلان در گروه عمده صنعت و فعالیتهای مرتبط و 42 درصد را شاغلان در بخش خدمات عمومي تشكيل مي داده اند. زنان ساكن در شهرستان نيشابور در مقايسه با كل استان در فعاليتهاي اقتصادي مشاركت مناسبی داشته اند. سهم زنان شاغل از كل اشتغال در اين شهرستان معادل 13/68 درصد بوده كه با نسبت مشابه در سطح استان ( 14/20 درصد ) تفاوت اندکی داشته و نسبت به سال 1375 نیز اندکی کاهش نشان داده است.