کشاورزی نیشابور

فعالیت های کشاورزی و معدنی در نیشابور

اقتصاد و فعالیت های گوناگون مرتبط با آن جنبه‌هاي زندگي مادي ساكنان یک قلمرو را در بر مي‌گيرد و شامل كليه فعاليت‌هاي اقتصادي است كه نيازهاي مادي انسان های آن منطقه را تأمين مي‌نمايد. آشكار است كه در ايران زمين، به دليل تنوع شرايط جغرافيايي و تفاوت در قابليت‌ها و توان‌هاي محيطي، فعاليت‌هاي اقتصادي يكسان نبوده و غالباً از منطقه ای به منطقه ديگر متفاوت است. اقتصاد شهرستان نیشابور از گذشته های دور عمدتاً بر پايه كشاورزي و دامداري استوار بوده و در طول چند دهه اخير فعاليت‌هاي صنعتي و خدماتي نيز در آن گسترش يافته است.

شهرستان نیشابور با توجه به شرایط طبیعی نظیر حاکمیت رژیم اقلیمی نیمه بیابانی و خشک، وضعیت پستی و بلندی ها و نیز نوع خاک و سازندهای زمین شناسی مختلف، دارای محصولات زراعی, باغی و دامداری متنوعی است که هر کدام از آنها امکان توسعه ویژه ای را در سه واحد نواحی کوهستانی و کوهپایه ای، دشت و نواحی حاشیه ای رودخانه کالشور پیدا نموده اند.

از گذشته های دور موقعيت ممتاز نیشابور در فعاليت هاي مربوط به كشاورزي و قدرت تولیدی آن همواره در كتب و سفرنامه های تاریخی مورد اشاره و تاکید بوده به طوری که یکی از دلایل اهمیت شهری نیشابور، کارکرد تولیدی کشاورزی و امکان تامین غله برای لشکرکشی ها و تقابل با مهاجمان مختلف به واسطه برخورداری از زمین های حاصلخیز و قنات ها و رودخانه های پرآب فراوان در این جغرافیا بوده است. در کتاب تاریخ نیشابور الحاکم ( قرن چهارم هجری) حاکمیت آب و هوای مطبوع، وفور آب، زمین های حاصلخیز و . . ، از دلایل مهاجرت و سکونت بیش از پنجاه هزار اعراب مسلمان از سرتاسر ممالک اسلامی در این شهر ذکر شده است.

در اوایل قرن حاضر نیز برخی مستندات تاریخی همواره بر این موضوع تاکید نموده اند که بیشتر ساکنین روستاهای نیشابور در بخش كشاورزي یعنی زراعت، باغبانی و تعدادی در دامداری فعالیت داشته اند. به عنوان نمونه در کتاب گزارش روستاهای نیشابور در سال 1296 قمری (کتابچه نیشابور) ذکر گردیده که در بلوک مختلف نیشابور زراعت صیفی و شتوی    ( غله یا همان گندم و جو )، ابریشم و توتون رواج داشته و غالبا مزارع آنها از آب قنات ها و سیلاب های کوهستانی تامین می شده است. در برخی روستاهای بلوک مانند ماروسک و اربقائی ( سرولایت ) و روستاهای کارجی، کلاته محمدجان، نصرآباد و جنبرجوق علاوه بر زراعت، پرورش گوسفند رواج داشته است.

در عصر حاضر بخش کشاورزی شهرستان نیشابور به عنوان یکی از بزرگترین و مهمترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در استان خراسان رضوی، نقش مهمی در تامین نیازهای حیاتی جامعه، امنیت غذایی، تامین مواد اولیه مورد نیاز صنایع و ایجاد اشتغال در منطقه ایفا می نماید. از 83  نوع محصول توليدي استان خراسان رضوي، 76 نوع آنها در نيشابور كشت ‌مي‌شوند و این شهرستان در تولید ۴۷ محصول رتبه اول تا سوم استان را دارا می‌باشد و با برخورداری از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های وسیع و با بیش از 74294 هکتار سطح زیر کشت انواع محصولات زراعی و  باغی و بیش از  1499954 واحد دامی، در مجموع با تولید بیش از 584889 تن تولید انواع محصولات زراعی، باغی، دامی (288810  تن )  و آبزیان و با ارزش ناخالص اقتصادی بیش از 1218237508 میلیون ریال جایگاه تعیین‌کننده‌ای در اقتصاد استانی بر عهده دارد.

دامداري 

جمعيت دامي شهـرستان نيشابـور (1397) بـرابـر با 1499954 واحد دامی كه معادل 10.5 درصد از كل واحدهای دامی موجود در استان خراسان رضوی ( 14231085 واحد ) بوده است. تركيب و بافت دامي شهرستان نيز شامل: 196681 واحد طیور و 1303273 واحد دام سنگین و سبک می باشد. به لحاظ ترکیب دام های سنگین و سبک نیز در نیشابور تعداد 575401 رأس گوسفند و بره، 101378 رأس بز و بزغاله، 72351 رأس گاو و گوساله، 58 نفر شتر و بچه شتر و 749 رأس اسب، قاطر و الاغ شمارش شده است. میزان توليدات عمده دامي شهرستان نيشابور معادل 288810 تن می باشد که سهم تقريبي آنها در مقايسه با كل استان نيز شامل: 25 درصد از كل توليد شير استان، 12.4 درصد از كل توليد گوشت قرمز، 6150 تن گوشت مرغ معادل 4 درصد از كل توليد استان، 9526 تن تخم مرغ معادل 6.8 درصد از كل توليد و 7.8 درصد از كل توليد عسل استان خراسان رضوی بوده است.

ظرفیت های واحدهاي دامپروري و دامداري شهرستان نيشابور و همچنین میزان تولیدات آنها نيز عبارتند از :

ـ 215 واحد گاوداري شيري صنعتی با ظرفيت 13717 رأس و دارای رتبه دوم در استان.

ـ 318 واحد گاوداري شيري کوچک روستایی با ظرفيت 5169 رأس و دارای رتبه اول در استان.

ـ 35 واحد پرواربندی صنعتی گوساله با ظرفيت 3590 رأس و دارای رتبه دوم در استان.

ـ 117 واحد پرواربندی کوچک روستایی گوساله با ظرفيت 3188 رأس و دارای رتبه اول در استان.

ـ 24 واحد پرواربندی صنعتی بره و بز با ظرفيت 12960 رأس و دارای رتبه چهارم در استان.

ـ 136 واحد پرواربندی کوچک روستایی بره و بز با ظرفيت 12473 رأس و دارای رتبه سوم در استان.

ـ 13 واحد دامپروری و مرکز جمع آوری شير صنعتی با ظرفيت 263 تن شیر در روز و دارای رتبه اول در استان.

– تولیدات شیر گوسفند و بز به میزان 6418 تن در سال.              – تولیدات شیر گاو و شتر به میزان 257040 تن در سال.

– تولیدات گوشت گوسفند و بز به میزان 5502 تن در سال.          – تولیدات گوشت گاو و شتر به میزان 3965 تن در سال.

– تولیدات طیور در 22 واحد پرورش مرغ تخم گذار با ظرفيت 799660 قطعه در سال.

– ظرفیت تولید 1962250 قطعه مرغ گوشتی، 2759587 قطعه جوجه ریزی، 697660 قطعه مرغ تخم گذار، 186678 قطعه طیور بومی، 19700 قطعه مرغ مادر گوشتی و 8000 قطعه سایر ماکیان با مجموع تولید 2881288 قطعه یا 6.7 درصد از واحدهای طیور استان.

– وجود يك ايستگاه فعال در زمينه توليد ملكه زنبورعسل، 333 واحد زنبورستان، 25 بهره بردار، 312 نفر شاغل و 29283 کندو (کلنی) با میزان تولید 206 تن عسل در سال.

– وجود 30 مجتمع پرورش ماهیان سرد و گرم آبی با رهاسازی 572100 قطعه ماهی و تولید 883 تن در سال که از نظر میزان تولید، سهمی معادل 8.7 درصد از تولید استان را بر عهده داشته اند.

– وجود 3 كلينيك گیاه پزشکی، تعداد 37 فروشگاه سموم دفع آفات، 3 آزمایشگاه دامپزشكي، 16 درمانگاه دامي (بخش خصوصي)، 11 داروخانه دامي (خصوصي)، 3 كشتارگاه دام و طیور و           38 دامپزشک دولتی و خصوصي و . .

از نظر زیرساخت های روستایی و کشاورزی نیز در سال 1397 در این شهرستان 321 شورای روستایی ( 12.9 درصد استان )، 93 شرکت تعاونی روستایی ( 11.6 درصد استان )، 46 کتابخانه عمومی     ( 11.4 درصد استان )،  33 بانک ( 12.4 درصد استان)، 65 روستا دارای شبکه اینترنت ( 9.4 درصد استان ) و 232 روستا مجهز به مخابرات روستایی ( 10.1 درصد استان ) وجود داشته است و در مقایسه با نقاط روستایی استان خراسان رضوی رتبه اول را در زیرساخت های مذکور کسب نموده است.

صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی شهرستان نیشابور نیز پس از مشهد بیشترین تعداد واحدهای صنایع تبدیلی و غذایی را در استان دارا می باشد و اغلب صنایع مذکور در صورت افزایش تقاضای بازار به دلیل بالا بودن ارزش افزوده تولیدات و فراهم بودن بسترها و مواد خام کشاورزی در نیشابور امکان رشد سه برابری در ظرفیت موجود را دارند.

از نظر سطح مکانیزاسیون کشاورزی، شهرستان نیشابور در سال 1397 دارای امتیاز 1.82 بوده که از متوسط استانی ( 1.75) بالاتر بوده، اما نسبت به برخی شهرستان های شمالی و شرقی، نتوانسته است دارای رشد مناسب باشد. در بعد وضعیت توانهای کششی، شهرستان دارای 3292 دستگاه تراکتور بوده که پس از مشهد رتبه دوم را احراز نموده است و در تعداد واحدهای خدمات مکانیزه نیز دارای رتبه اول ( 6 واحد ) بیشترین واحدها را در استان داشته است. در نیشابور همچنین تعداد 12033 دستگاه ادوات خاک ورزی، 6954 دستگاه ادوات کاشت و داشت و 3876 دستگاه ادوات برداشت و پس از برداشت آماربرداری شده که سهم مجموع آنها (22863 دستگاه )  از ادوات استان (154661 دستگاه )، معادل 14.8 درصد بوده است. بنابراین به نظر می رسد با ظرفیت های موجود و سرمایه گذاری های جدید، احتمال افزایش امتیاز سطح مکانیزاسیون و توسعه زیرساخت های فنی و ماشینی بخش کشاورزی نیشابور در 5 سال آینده وجود داشته باشد.

جدول زیر نیز به توزیع مهمترین گروه های شغلی در جمعیت فعال و بالای 10 ساله نیشابور اشاره دارد و با وجود این که هم اکنون ( 1399) بخش بزرگی از جمعیت شهرستان در شهرها سکونت یافته اند، اما به وضوح نقش بخش کشاورزی شهرستان را در اشتغال زایی جمعیت ( 30.1 درصد جمعیت فعال ) نشان می دهد و اگر شاغلان صنایع تکمیلی و فرآوری محصولات کشاورزی و همچنین بخش خدمات حمل و نقل و فروشندگان تولیدات کشاورزی را به این ارقام اضافه نماییم، می توان گفت بخش کشاورزی نیشابور در فعالیت حدود 50 درصد فعالان به طور مستقیم و غیر مستقیم دارای نقش اساسی می باشد.

درنهایت با عنایت به وجود شرایط مساعد طبیعی، زیرساخت های مناسب صنعتی و خدماتی توسعه بخش کشاورزی، نیروی انسانی ماهر و آموزش دیده و همچنین موقعیت ارتباطی و زیرساخت های ممتاز انبارداری و حمل و نقل جاده ای و ریلی و . . . بخش کشاورزی نیشابور می تواند ضمن این که در تامین مواد غذایی بسیاری از ساکنین شرق کشور نقش اساسی داشته باشد، قادر است به عنوان یکی از بخش های اقتصادی ممتاز در شرق کشور، در توسعه بخش های صنعت و خدمات استان و شهرستان، تامین غذایی خوداتکاء، اشتغال زایی پایدار، افزایش رفاه و . .  نیز کارایی خود را به اثبات رساند. ذکر این نکات نیز ضروری است که تهدیدات و نقاط ضعف فعالیت های بخش کشاورزی نیشابور و حتی صنایع تکمیلی و وابسته شامل مواردی نظیر: عدم وجود مدیریت آب (بهره وری پایین) به عنوان اساس و بنیان حیات کشاورزی، عدم توجه به الزامات حفاظت خاک، عملکرد ضعیف در برخی محصولات، عدم تنوع بخشی در فعالیت ها، عدم یکپارچگی اراضی، هزینه های بالای شیوه های کشت، داشت و برداشت، ضایعات بالای محصولات، مکانیزاسیون پایین در برخی محصولات (پنبه و . . )، عدم استفاده از ارقام با نیاز آبی کم، کمبود واحدهای فرآوری، بسته بندی، سردخانه و . . ، عدم تجاری سازی کشت محصولات ( به ویژه گیاهان دارویی و . . )، بهره وری پایین در پرورش دام، و . .  می باشد.

استخراج مواد معدنی

استخراج مواد معدنی در نیشابور دارای سابقه ای چند هزار ساله است و شاید بیش از هر صفت یا شهرتی، سنگ فیروزه معرف نیشابور در داخل و خارج از ایران بوده است. از تاریخ دقیق کشف و استخراج این سنگ گرانبها اطلاع جامعی در دست نیست. وجود قطعاتی از فیروزه همراه با اسکلت پنج هزار ساله که در محوطه های باستان شناسی نیشابور کشف شده نیز بر تاریخ کهن استفاده از فیروزه و قدمت فعالیت های معدن کاوی در این شهرستان صحه گذارده است. علاوه بر فیروزه معادن شهرستان نیشابور، زبرخان و فیروزه دارای ۱۹ نوع ماده معدنی مختلف دیگر شامل آهن، طلا، پوکه معدنی، نمک، سنگ‌های آهکی، سنگ‌های تزئینی(مرمریت)، خاک‌های صنعتی، گچ، کرومیت، منگنز، سنگ لاشه، سیلیس، شن و ماسه، کریزوکولا، پوزولان، سیلیتین، سرب و روی، کانسنگ مس و… می باشد که سالیانه بالغ‌ بر یک‌ میلیون تن مواد معدنی از آنها برداشت می‌شود.

بر اساس آمار  سال 1399 در شهرستان نیشابور و زبرخان ۶۸ معدن دارای پروانه بهره‌برداری وجود داشته که از این تعداد فقط ۲۳ معدن فعال و ۴۵ معدن غیر فعال بوده اند. ظرفیت اسمی استخراج سالیانه ۶۸ معدن شهرستان معادل ۱۶۲۳۱۵۰ تن بوده و ذخیره قطعی این معادن بالغ‌ بر ۷۶ میلیون تن است. اشتغال مستقیم ایجاد شده معادن فعال نیز ۱۶۰ نفر که متوسط شغل ایجاد شده توسط هر معدن معادل تقریبی 7 نفر بوده است و از تعداد معادن فعال، فرآوری مواد ۸ معدن نیز در محل خود آن معادن انجام می‌شده است ( پورتال خبرگزاری دانشجویان ایران، ۱۳۹۹).

در استان خراسان رضوی نیز در بین فعالیت های مختلف معادن، سنگ آهن، شن و ماسه و سنگ آهک به ترتیب با 3134، 343 و 272 میلیارد ریال بالاترین ارزش سالانه را داشته اند و در شهرستان های منطقه نیز علاوه بر معادن مذکور، معادن فیروزه، نمک و مرمریت دارای بالاترین ارزش اقتصادی سالانه بوده اند.

بر اساس اعلام اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق کشور مهمترین معادن نیشابور، زبرخان و فیروزه  در حوزه جغرافیایی خراسان بزرگ شامل معادن فیروزه، مرمریت تلخ بخش، طلای ارغش و گچ سخدر بوده که از ارزش بالای استخراج و فرآوری نیز برخوردار می باشند ( پورتال اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق، 1397).

با توجه به داده های جداول فوق مشخص می شود تعداد شرکت هاي تعاوني معدني در شهرستان نیشابور و زبرخان علی رغم داشتن تعداد بیشتر معادن فعال، کمتر از شهرستان فیروزه می باشند و دلیل آن نیز فعالیت شرکت های خصوصی معدنی در آنها می باشد. در شهرستان فیروزه نیز یکی از بزرگترین شرکت هاي تعاوني معدني به نام معدن فیروزه ( تاسیس ۱۳۸۱  ) وجود دارد که تا پیش از دهه 1380 در مالکیت دولتی و آستان قدس رضوی بوده است اما از سال تاسیس تعاونی معدنی، با بیش از 150 نفر سهام دار و شاغل در این معدن، به عنوان یکی از سودآورترین معادن تعاونی و بالاترین آمار اشتغال زایی در استان مطرح می باشد ( خبرگزاری جمهوری اسلامی، تیرماه 1398).

منابع

• ابوعبدالله حاكم نيشابوري، تاريخ نيشابور، ترجمه محمد بن حسين خليفه نيشابوري، با مقدمه، تصحيح و تعليقات دكتر محمد رضا شفيعي كدكني، تهران: نشر آگه، 1375.
• میرزا حسین بن عبدالکریم درودی، کتابچه نیشابور – گزارش روستاهای نیشابور در سال 1296 قمری، به کوشش رسول جعفریان، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1382.
• فرهنگ جغرافیایی ایران، انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش، جلد نهم- 1329.
• مظهری، محمد، تدوین سند برنامه ریزی راهبردی بخش کشاورزی شهرستان نیشابور، معاونت برنامه ریزی و امور اقتصادی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، 1393.
• آمارنامه کشاورزی سال 1397، کریم احمدی و دیگران، نشر مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات معاونت برنامه ریزی وزارت جهاد کشاورزی، جلد 1- 1398.
• آمارنامه کشاورزی سال 1397، کریم احمدی و دیگران، نشر مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات معاونت برنامه ریزی وزارت جهاد کشاورزی، جلد 2- 1398.
• سیمای کشارزی نیشابور در سال 1394، اداره آمار و اطلاعات کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، 1395.
• سالنامه آماری بخش کشاورزی 97، اداره آمار و اطلاعات کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، 1398.
• سیمای کشاورزی خراسان رضوی 1397، اداره آمار و اطلاعات کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی، 1398.