پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با توجه به نتایج درخشان و پربار کاوشهای اولیه، فعالیت های باستان شناسی در منطقه نیشابور وارد مرحله جدیدی شد و به تعبیر برخی صاحب نظران نیشابور به بهشت باستان شناسان ایران تبدیل گردید. در ذیل مروری بر مهمترین کاوشها و تحقیقات در محوطه هایی خارج از محدوده کهندژ نیشابور شده است که عمدتا توسط باستان شناسان داخلی صورت گرفته است.

• کاوش باستان‌شناختی در محوطه باستانی تپه برج نیشابور ( 1383 )

محوطه تپه برج نیشابور نخستین محوطه پیش از تاریخ خراسان بزرگ است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی کاوش گردید و موقعیت استقراری آن در حدود ۲۴ کیلومتری شرق نیشابور و در 2 کیلومتری جنوب روستای برج ( در شهرستان جدید زبرخان ) واقع شده و در زمستان ۱۳۸۳ و بهار ۱۳۸۴ طی دو فصل با هدف لایه نگاری مورد بررسی و گمانه زنی قرار گرفت و در آن آثار گسترده دوران های پیش از تاریخی، از اواخر نوسنگی تا دوره آهن اکتشاف شد. در مرحله اول محوطه بوسیله دانشگاه نیشابور به سرپرستی عمران گاراژیان مورد کاوش قرار گرفت و در ادامه در سال 1397 با همکاری دانشگاه علم و فنآوری چین (USTC) که در شهر خفیی واقع است، کاوش ها و پژوهش های باستان – شناختی تکمیل گردید.

وسعت منطقه اي كه آثار در سطح آن مشاهده شد بالغ بر شانزده هكتار بوده و سطح تپه كه تقريبا مسطح است؛ بين پنج تا هشت و نيم متر از سطح زمينهاي اطراف ارتفاع دارد. به گفته دکتر عمران گاراژیان، اسکلت 5500 ساله تپه باستانی برج نیشابور که به‌طور اتفاقی در گمانه‌زنی انجام شده، در لایه‌نگاری تپه‌‌ی برج کشف شد متعلق به بانویی 40 تا 45 ساله با بلندای 144 سانتیمتر است و در پنج هزار و پانصد سال پیش از میلاد می‌زیسته است. وی بقایای پوسیده یکی از دندان‌ها و هم‌چنین آثار کشیده شدن دندان‌های کرسی این بانو در دوران حیاتش را، از جمله‌ ویژگی‌های منحصربه فرد آن یاد کرد. به گفته وی، در کنار این اسکلت که بر اساس سنت‌های پیشین به صورت چمباتمه و در فاصله 25 متری کف محل سکونتش به خاک سپرده شده، دو مهره‌ فیروزه‌ ای به قطر 1 تا 3 میلیمتری نیز کشف شده که در میان هر یک سوراخی وجود دارد. این دو مهره‌ی فیروزه، به احتمال جزو وسایل تزیینی مالک اسکلت در زمان حیات وی بوده است. هم‌چنین در این محوطه 5/2 کیلوگرم گندم سوخته در یک اجاق بر روی یک سطح متعلق به دوران مس سنگی کشف و شناسایی شد.

مجموع وسایل کشف شده در تپه‌ برج نیشابور طی سه ماه کاوش در سال 1383 و 1384 معادل 13 هزار و 299 قطعه بود و عملیات ورود اطلاعات این قطعات شامل سفال، دوک، بقایای سفال غیر از ظروف دستینه‌های سنگی چون هاون، ابزارهای سنگی، بقایای فعالیت‌های صنعتی جوش کوره تا سال 1390 به پایان رسید.

کاوش های تپه برج از این نظر اهمیت دارد که در مرحله اول آثار فنآوری تراش فیروزه با سابقه بیش از شش هزار ساله ( اسکلت کشف شده در تپه برج ) در آن شناسایی و معرفی شد. این کاوش‌ها نشان داد آثار دوره‌های قدیمتر احتمالا اواخر نوسنگی و اوایل مس- سنگی( هزاره‌های ششم و پنجم پیش از میلاد) در شمال تپه در مقیاس گسترده وجود دارند و طی کاوش های بعدی ( 1397 ) نیز آثاری از فلزکاری در دوره های پیش از تاریخی در آن بدست آمد.

• کاوش باستان‌شناختی در محوطه باستانی شهرک فیروزه نیشابور ( 1387 )

شهرک فیروزه نام استقراری است که در حاشیه شمالی جاده اصلی مشهد – تهران در شمال غربی شهر فعلی نیشابور  واقع شده و در تابستان 1387 در اثر خاكبرداري هاي صورت گرفته جهت ساختمان‌سازي شركت فولاد خراسان به صورت ناگهانی کشف شد. دلیل ناشناخته بودن این استقرار نهشته‌های آبرفتی قطوری است که طی هزاره‌های گذشته روی استقرار را پوشانده است. نهشته‌هایی که به دليل توپوگرافی خاص دشت، شيب ارضي زیاد از کوهپایه تا نقاط پست، رودخانه‌های سیلابی و سيلاب گير بودن محوطه به صورت لایه‌ای قطور به ضخامت حدود 1/5 تا 2/5 متر روی استقرار را پوشانده‌اند. پس از این کشف اتفاقی و با بی‌توجهی‌های صورت گرفته توسط تیم عمرانی و علی رغم نمایان شدن حجم بالایی از مواد فرهنگی قسمت‌های عمده‌ای از استقرار نابود گشت.

مرحله اول کاوش ها در این استقرار توسط آقای محمود بختیاری انجام گردید و در نتیجه آن پرونده ثبتی عرصه مشهود اثر توسط کارشناسان باستان شناسی تهیه و جهت بررسی و اقدامات اولیه ثبت در فهرست آثار ملی به شورای فنی و ثبت ارائه شد. محوطه باستاني شهرك فيروزه مشتمل بر چند محدوده اکتشافی بوده و در مجاروت یکی از محدوده ها ( حاشیه جاده كارخانه آسفالت ) آثاری با ارزشی مربوط به دوران مفرغ هزاره دوم و اول پیش از ميلاد شناسایی شد.

در مرحله دوم با پی‌گیری گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور ( آقای دکتر حسن باصفا و دیگران ) و همکاری مسئولان سازمان ميراث فرهنگي مقرر شد تا در راستای اهداف آموزشی گروه باستان‌شناسی و عملیات نجات بخشی، شهرک فیروزه که بیش از 80 درصد آن از بین رفته، کاوش شود.

بر اساس کاوش‌های صورت گرفته و در رهیافتی مقایسه‌ای مشخص شد که در استقرار شهرک فیروزه در دوره برنز جدید، تولید تخصصی انجام می شده که با مازاد محصول همراه بوده است. بر اساس مدارک موجود تولید سفال در شهرک فیروزه در کارگاه‌های صنعتی انجام شده و فرآیند تولید به صورت کاملا تخصصی زیر نظر قدرت مرکزی اداره می‌شده است. کوره‌های پخت سفال و بدست آمدن حجم زیادی جوش کوره و تمرکز کوره‌های سفالپزی در جنوب نشاندهنده تولید محلی و تخصصی سفال است. در برش‌های شهرک فیروزه علاوه بر سفال مدارک متعددی از دیگر فعالیت‌های صنعتی شامل نساجی، فلزگری و ساخت کالاهای شأن زا بدست آمده است. بدست آمدن ابزارهای متعدد فلزی و سنگی در کنار ضایعات سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی نیز شواهدی مرتبط با پیچیدگی‌های اجتماعی است و با توجه به جایگاه ویژه دشت نیشابور در مسیر راه‌های احتمالی نقش آن پر رنگ تر می‌شود. یکی از مهمترین ابهامات کنونی شهرک فیروزه این است که قسمت مسکونی استقرار کجا قرار دارد. در نحوه لایه بندی برش VII در پیت بزرگ زباله مشخص شده که توده‌های زباله از شرق به غرب منتقل شده‌‌اند و بر این اساس شاید استقرار مسکونی در شرق برش‌های گشوده شده باشد. اگر این فرضیه درست باشد هم‌اکنون آن بخش زیر منازل مسکونی واقع شده است.

هم اکنون با پیگیری های اداره ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري شهرستان نيشابور، محوطه باستاني شهرك فيروزه به شماره 29281 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.

• محوطه باستاني قارا چشمه / کلاته شوری نیشابور ( 1394 )

محوطه باستاني قارا چشمه یکی از مهمترین محوطه های استقراری پیش از تاریخی و آغاز تاریخی در دشت نیشابور از هزاره پنجم قبل از میلاد تا هزاره اول قبل از میلاد است این محوطه در حوالی روستای کلاته شوری در شهرستان فیروزه استان خراسان رضوی و در کنار رودخانه شوری قرار گرفته است. 

دکتر حسن باصفا عضو هیات علمی دانشگاه نیشابور به عنوان سرپرست گروه کاوش، مهمترین هدف نخستین کاوش در سال 1394 را شناخت دوره های فرهنگی استقرار اعلام کرده که به منتج به شناسایی و کشف آثاری از دوره های فرهنگی مس و سنگ، مفرغ و آهن نیشابور شده است. بر اساس ارزیابی مواد فرهنگی وسعت محوطه حدود 14 هکتار مشخص گردید. به گفته ایشان محوطه قاراچشمه با توجه به مواد فرهنگی مکشوفه از دو نظر صنعتی و کشاورزی بسیار حائز اهمیت است و کشف حجم زیادی از ادوات کشاورزی و وسایل آرد کردن غلات، گواه وجود کشاورزی پیشرفته در بازه زمانی مذکور و همچنین دانه های گیاهی نشان از اقتصاد معیشتی مبتنی بر کشاورزی در منطقه دارد. اهمیت دوم قاراچشمه بعد صنعتی آن است و ابزار آلات متعدد و سرباره های فلز در کنار کوره های متعدد گواه این مدعا است.

بنابراین طبق مواد فرهنگی به دست آمده نظیر ابزار آلات صنعتی و سرباره‌های فلزی و . . . می توان نتیجه گرفت قاراچشمه ( کلاته شوری ) مرکزی تخصصی برای تولید ظروف سنگی از جنس مرمر بوده که در هزاره سوم قبل از میلاد کالای با ارزشی محسوب می شده و در اختیار طبقه ویژه جامعه بوده است.

• محوطه باستانی «سه تپه» نیشابور ( 97-1395 )

محوطه باستانی سه تپه با 8 یا 9 متر ارتفاع و 2 هکتار وسعت در 25 کیلومتری جنوب شرقی نیشابور و در مجاورت رودخانه کال شور و روستای نوروزآباد بخش مرکزی این شهرستان قرار دارد. کاوش‌ها در این محوطه طی سه فصل و به سرپرستی آقای دکتر حسن باصفا از اعضای هیئت علمی دانشگاه نیشابور و با همکاری تیمی از متخصصین باستان‌شناسی و علوم میان رشته ای از قبیل دکتر مشکور – متخصص جانور باستان شناسی – و دکتر تمبرگ – عضو مرکز تحقیقات فرانسه به انجام رسیده است.

نخستین فصل کاوشها در محوطه سه تپه آبان 1395 آغاز شد و هدف این فصل گمانه زنی و  شناسایی بوده است و در فصل دوم و سوم، کشف بقایای معماری به‌عنوان هدف انتخاب شدند که خوشبختانه در فصل سوم یکسری بقایای خاص و آثار معماری شگفت انگیز از هزاره اول قبل از میلاد به دست آمد. 

محوطه متشکل از یک تپه مرکزی با ارتفاع تقریبی ۹ متر و چند تپه کوچک اقماری در اطراف آن است که در ارزیابی‌های اولیه و بر اساس مواد فرهنگی سطحی، در بازه زمانی هزاره دوم و اول قبل از میلاد است که دوره آهن تلقی می شود. دوره‌ای که برای اولین بار انسان موفق به کشف و استفاده از آهن شد. آخرین یافته هاي تاریخی ‘سه تپه’ نیشابور نشان از قدمت 3 هزار سال آن است. به گفته دکتر باصفا مطالعات نشان داد که احتمالاً این منطقه هم‌زمان با دوره هخامنشیان بوده است، یعنی همان پازل گمشده و نقطه عطف نیشابور. به عبارتی این محوطه، « حلقه اتصال آسیای مرکزی و فلات ایران » است و نشان از اهمیت این مکان دارد که می‌توانسته مسیر شرق به غرب را بازسازی کند، معماری ارگ‌های حکومتی آن دوران یک معماری خاصی داشته است، مانند انبارهایی که محل نگهداری مواد غذایی بوده است و در محوطه سه تپه نیز سه انبار یافت شده است، همه این انبارهای در مناطق یاد شده دارای یک الگوی خاص و ابعاد استاندارد 2.5 در ۱۷ متر بوده است و با توجه به معماری خاص منطقه اهمیت نیشابور را دو چندان می‌کند.

حجم معماری نشان می‌دهد که اینجا مقر حکومتی باهدف کنترل جاده بوده است، دلیل این ادعا نیز کشف یک «مُهر استامپی» که مبادلات تجاری شرق و غرب را برقرار و مدیریت می‌کرده است، شکل ظاهری مهر بسیار شبیه به مُهرهای بین‌النهرین است، در آن بازه زمانی در بین‌النهرین فرهنگی به نام آشور که بسیار قدرتمند بوده و تأثیر زیادی بر معماری هخامنشیان داشته است رواج داشته است و وجود این مُهر همچنین نشان از وجود حکومت دارد.  آثاری مانند سفال، تعداد قابل‌ توجهی اشیای تزئینی که نشان از وجود فردی دارای وضعیت اجتماعی خوب دارد نیز کشف‌ شده است، سنگ‌های لاجورد، مفرق، عقیق و فیروزه نیز کشف‌ شده است، تعداد زیادی فلاخن چند وجهی یا به‌اصطلاح نیشابوری‌ها پلخمون کلاغی که با هدف ترساندن بوده است در کنار سر پیکان‌های مفرغی که نشان از قدرت آهنگری منطقه داشته نیز کشف‌ شده است.

همان گونه که گذشت پهنه جغرافیایی دشت نیشابور بر اساس شواهد باستان شناسی یکی از کهن ترین سکونتگاههای شرق ایران زمین بوده و به عنوان زبستگاهی کم نظیر از تمامی مواهب طبیعی، جغرافیایی، انسانی و اقتصادی برخوردار بوده است و بر این اساس در محوطه های باستانی نیشابور شواهد متعددی از سوابق سکونت از عصر مفرغ و آهن ( بیش از 5000 سال قبل ) کشف گردیده و در این مجال تنها به خلاصه و تصاویر گزیده ای از برخی مهمترین محوطه ها و آثار مکشوفه اشاره می گردد.

• محوطه باستانی تپه بلوچ

محوطه باستانی تپه بلوچ: نمونه ای از استقرار مراحل اولیه شکل گیری فرهنگ روستانشینی و همچنین استقرارگاه فصلی با قدمت آثاری از دوران نوسنگی، عصر مفرغ و اواخر عصر آهن و احتمالا از دوران حضور پارتیان در شرق ایران می باشد.

• محوطه باستانی علی آباد

تپه یا محوطه باستانی علی آباد در حدود ۳۶ کیلومتری شمال غرب نیشابور و حدود ۳ کیلومتری رودخانه خانلق واقع شده است. عمده سفال های مکشوفه در این محوطه متعلق به دوران سلجوقی است اما برخی آثار متعلق به دوران ساسانی نیز در این منطقه پراکنده شده اند.

• محوطه باستانی سرده

محوطه باستانی سرده در ۲۷ کیلومتری جنوب غربی شهر نیشابور واقع بوده که حدود ۱۶ هکتار وسعت و دارای آثاری از عصر ساسانی و همچنین سازه های معماری مهم و مرتفعی از آن دوران می باشد و نشان می دهد این محوطه از دوران ساسانی تا دوره تیموری مسکون بوده است.

• غار و محوطه باستانی سوقند 

این غار در حدود ۱۵۰۰ متری شمال روستای سوقند در شمال شرقی شهر نیشابور و بخش مرکزی قرار گرفته است. عرض غار  12.8 متر، عمق آن 10 متر و ارتفاعش  ۷ متر است و بر بدنه داخلی غار حفره هایی در ابعاد ۵۰ تا ۱۰۰ سانتیمتر ایجاد شده است. در ارتفاع حدود ۳ متری از کف غار، دهلیزی به درازای ۲.۸ متر وجود دارد. دخمه یا اتاقکی دیگری در کف غار وجود داشته که در ابعاد ۱۲۰ در ۱۵۰ و ارتفاع میانگین ۱۵۰ در ۳۰ سانتیمتر است و انتهای آن دخمه به صورت سکو به ارتفاع 20 سانتیمتر تعبیه شده است. در دهانه این دخمه روزنه ای وجود دارد که آثار تیشه بر دیوارهای داخلی آنها قابل تشخیص است. فضای داخلی دود زده است. تعداد کمی سفال در فضای داخلی قابل مشاهده و نشان می دهد این غار یا گوردخمه، پناهگاهی بوده که ساختار آن شبیه گوردخمه‌های غرب و جنوب غربی ایران است و احتمال دارد که در دوره ساسانی مورد استفاده بوده است.

—