جغرافياي شهری قدمگاه رضوی

1- جایگاه جغرافیایی و طبیعی قدمگاه

شهر قدمگاه رضوي که اکنون به عنوان مرکز شهرستان جدید زبرخان تعیین شده است، تا قبل از تیرماه 1399 مرکز بخش زبرخان و از توابع شهرستان نیشابور در استان خراسان رضوی بود که در 36 درجه و 6 دقيقه­ عرض جغرافيايي و 59 درجه و 3 دقيقه­ طول جغرافيايي و در فاصله­ 24 كيلومتري شرق شهر نيشابور و 95 کیلومتری غرب شهر مشهد واقع شده است. از نظر طبیعی شهر قدمگاه با موقعیت کوهپایه ای در فاصله حدود­ 1 کیلومتری جاده­ اصلی ارتباطي مشهد_تهران و 5 کیلومتری جنوب ارتفاعات رشته کوه بینالود- ادامه­ سلسله جبال البرز در شرق ایران – قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دريا 1360 متر مي باشد (پاپلي يزدي، 1367)، که در مقایسه با ارتفاع متوسط شهر نیشابور (1240متر )، دارای اختلاف چندانی از نظر شرایط طبیعی و آب و هوایی نمی باشد (پورتال باحساب ). نقشه زیر موقعیت شهر قدمگاه را در منطقه نشان می دهد:

مقر شهر نیز با شیب 3 تا 6 درصد با جهت شمالی- جنوبی، در محدوده ای بین مخروط افکنه های دو رودخانه­ پرآب درود و خرو در شهرستان زبرخان واقع شده است. توسعه بافت فیزیکی شهر به صورت خطی در امتداد بلوار امام خمینی با جهت شرقی- غربی است که موازی با جاده اصلی مشهد-تهران و به فاصله حدود 900 متری از آن قرار دارد. با این که برخی زیرساخت های مهم نظیر: بخشداری، آموزش و پرورش، مرکز درمانی، بانک و چندین مرکز اداری و شهری در بخش غربی قدمگاه استقرار یافته، اما توسعه شهر به سمت غرب به دلیل استقرار اراضی باغی و کشاورزی دو روستای اسدآباد و پوست فروش کمتر بوده است.

اراضی مسکونی و تجاری بخش مرکزی و پیرامون بقعه قدمگاه رضوی نیز به دلیل فعالیت های خدمات گردشگری دارای ارزش اقتصادی بسیار بالایی می باشند. در این بخش، بافت مسکونی و تجاری شهر به صورت متراکم بوده و در تقاطع بلوار امام خمینی و خیابان منتهی به بقعه قدمگاه دارای بالاترین ارزش اقتصادی میباشند. توسعه شهر به سمت شمال نیز به دلیل وجود تپه های کم ارتفاع و اراضی باغی محدود شده است. در حال حاضر توسعه شهر قدمگاه به دلیل وجود اراضی بایر و امکان توسعه فیزیکی، به سمت شمال شرق و شرق برنامه ریزی شده و بر این اساس قطعه بندی اراضی و احداث شبکه معابر جدید و برخی زیرساخت های شهری و همچنین شهرک مسکونی مهر در این بخش موید این برنامه ریزی ها می باشند.

از نظر منابع آب، از گذشته های دور ساکنین قدمگاه از بخش اندکی از آب رودخانه­ درود و چندین قنات شمال شهر جهت شرب و کشاورزی  بهره می برده اند اما امروزه ساکنین شهر جهت شرب از آب بهداشتی 2 مخزن 1120 متر مکعبی ( در مجموع 2200 مترمکعب ) و 2 حلقه چاه عمیق استفاده می کنند، و برای فعالیت های کشاورزی و باغداری نیز از آب 4 حلقه چاه عمیق، 4 دهانه چشمه و 3 رشته قنات ( 2 رشته قنات مشترک با روستای پوست فروشان ) بهره می برند.

از نظر زمین شناسی، محدوده­ قدمگاه رضوی در حوضه رخنمون تشكيلات دوران اول ( سازندهای لالون و بهرام )، دوران دوم ( ماسه سنگ های دگرگون شده و حساس به فرسایش) و دوران سوم زمين شناسي (پالئوژن، نئوژن و کواترنر) قرار دارد. رسوبات پالئوژن و نئوژن در حاشيه شمالي دشت نیشابور تحت تأثير حركات تكتونيك پيشكوه­هاي بينالود، ناهمواري‌هاي كم ارتفاع پیرامون شهر قدمگاه را به وجود آورده اند ( حسین زاده  و همکاران، 1387). بنابراین از نظر زلزله خیزی، شهر قدمگاه تحت تأثیر گسل های لرزه زا نظیر ديزباد، خرو و بينالود قرار دارد و با توجه به این که قدمگاه در رسوب هاي ريزدانه، منفصل و سنگهاي مارني – ژيپسي نئوژن و سطوح رسي دامنه های رشته کوه بینالود قرار گرفته است، در صورت عبور امواج زلزله از پتانسيل خطر نسبتاً متوسط و واگرائی در خاک خشک منطقه برخوردار می باشد، اما به دلیل این که اغلب سازه های مساکن جدید شهر در پایکوه و سطوح کم شیب قرار دارند، احتمال سقوط و ریزش مصالح ساختماني و جريان آنها در داخل معابر اندک می باشد.

با توجه به موقعیت توپوگرافی شهر قدمگاه و وجود تپه های کم ارتفاع در قسمت های شمالی آن، بخش اندکی از مرکز شهر ( محل استقرار بقعه­ قدمگاه رضوی ) در معرض سیلاب با میزان محدود بوده و منتهی الیه بخش شرقی شهر نیز در معرض سیلاب های احتمالی رودخانه درود و یا انشعاب های جنوبی آن قرار دارند، اما با توجه به تاریخ ایجاد مساکن فعلی ( حدود 200 سال )، سابقه ای از بروز سیل های ویرانگر در این شهر به ثبت نرسیده است.

2- جغرافیای تاریخی قدمگاه

بر اساس شواهد باستان شناسی، نیشابور در نیمه دوم هزاره سوم پیش از میلاد، مرکز بزرگ تمدن و شکوفایی فرهنگ و هنر دوران برنز بوده و با تمدن های پیشرفته آن دوران دارای ارتباطات گسترده فرهنگی و تجاری بوده است. کشف بقایای اسکلت انسانی با قدمت 5300 سال قبل، از تپه باستانی برج و در 3 کیلومتری غرب شهر قدمگاه نیز نشان می دهد سکونت در نیشابور و محدوده مورد مطالعه، دارای قدمتی بیش از 5 هزار سال می باشد. بر اساس یافته های باستان شناسی، اقوام پارت ( آريايي ها ) در حدود 3 هزار سال قبل از طریق مرو، سرخس و توس و نیشابور ( تقریباً مسیر شاهراه کنونی ) وارد فلات ایران شدند و از این زمان ( به ویژه از زمان ظهور سلسله­ ساساني )، تصوير نسبتاً روشن­تري درباره­ي تاریخ خراسان و بناي شهر نيشابور ( که توسط شاپور اول ساخته شده­) و شهر قدمگاه در كتب و آثار مورخين، جغرافي­نويسان و جهانگردان (­داخلي و خارجي­) مشاهده شده است ( طاهری، 1388).

قرار گرفتن نیشابور و شهر قدمگاه در امتداد جاده ابریشم – مهم ترین مسیر ارتباطی بین شرق و غرب- از جمله عواملی بوده که بر اهمیت تاریخی و تجاری این منطقه در قبل و قرون اولیه اسلامی افزوده است، به طوری که آثار برجای مانده از محوطه های باستانی، کاروانسراها و برج و باروهای نیمه ویران قرون اولیه و میانی اسلامی، شاهدی بر این مدعا می باشند. در این دوران قدمگاه با نام « اسپریس یا اسفریس » و باغشن در 4 کیلومتری غرب قدمگاه با نام « بغیس، بغیش و بعیشن » شهرت داشته اند ( بختیاری شهری، 1381).

پیش از مسافرت امام رضا (ع) به توس و مرو در محل بنای فعلی قدمگاه، میل راهنما وجود داشته و احتمالاً در کنار آن ساباط یا رباطی بوده و پس از آن به یمن قدوم مبارک آن حضرت به نام قدمگاه معروف گردیده است. در زمان شاه عباس صفوی بر روی ابنیه­ی قبلی بنای یادبود و قدمگاه بنیان گرفت و پس از آن مجموعه معماری فعلی باغ قدمگاه ساخته شده است. در 3 کیلومتری جنوب قدمگاه ( مجاور جاده اصلی فعلی ) نیز کاروانسرایی بزرگ به نام سعد یا سعدالدین وجود داشته که در دهه های اخیر تخریب شده و به زیر کشت رفته است، اما هنوز برخی اراضی این قسمت را به عنوان زمین رباط سعد می نامند – البته مورخان درخصوص محل این اثر تردید دارند و برخی کاروانسرای مجاور بقعه را همان رباط سعد می دانند- ( مولوی، 1354). تا قرن نهم هجری در هیچ یک از منابع، نامی از قدمگاه نیامده است و اولین کسی که از آن نام برده دولتشاه سمرقندی است. او از شاعری به نام لطف الله نیشابوری نام می برد که « در آخر عمر و نهایت پیری مولانا، از شهر نیشابور به دیه اسفریس که به قدمگاه امام رضا (ع) معروف بوده و از بلوک زیرخان نیشابور است » در کتابش اشاره کرده است و عبدالحمید مولوی به جهت وجود قناتی در قدمگاه به نام اسفریس نیز حدس زده که قدمگاه اسفریس بوده است. استاد دکتر شفیعی کدکنی باتوجه به شواهد بالا و منابع دیگر در تعلیقات اسرار التوحید، آن را یکی از محله ها و دروازه های نیشابور قدیم و از گورستان­های آنجا در قرن ششم دانسته است . لذا احتمال می رود که قدمگاه  قبل از دوره صفویه اسفریس بوده باشد و صفویان به جهت توجه به قدمگاه امام رضا علیه السلام و ساکن کردن عده ای سادات در آنجا اسم روستا را به قدمگاه برگردانده اند.

سفرنامه نویسان دوره­ قاجاریه از دو کاروانسرا و یک چاپارخانه در مقابل قدمگاه نام برده اند. یکی از کاروانسراها را حاجی زکی اصفهانی و حاج صانع سبزواری در اواخر دوره­ صفوی ساخته اند که در دوره قاجار توسط امیر نظام الدوله شاهسول مرمت گردید، اما در سال های قبل از انقلاب اسلامی به منظور احداث ساختمان بهداری قدمگاه، به کلی منهدم شد ( مولوی، 1354).  کاروانسرای دیگر قدمگاه که مشتمل بر بنایی دو ایوانی بوده، در حال حاضر در ضلع غربی خیابان مقابل باغ قدمگاه قرار دارد و توسط شاه عباس اول ساخته شده و توسط شهاب الملک مرمت گردیده است (بختیاری شهری، 1381).

در اواخر قرن سیزدهم قمری نیز در کتاب گزارش روستاهای نیشابور در سال 1296 قمری (کتابچه نیشابور) ذکر گردیده که قریه قدمگاه مبارک امام ثامن-علیه السلام در 5 فرسنگی بلده ( شهر نیشابور) و از توابع بلوک زبرخان، منزلگاه مترددین جاده خراسان و عراق است. این قریه از 4 رشته قنات به نام های فهلوی ( مهلوی) و ابوالفارس در شمال و قنات های تلخ شوی و زونج در غرب مشروب می شود. در این قریه 162 خانوار که 120 خانوار آنها سادات هستند سکونت دارند و جمعیت آن 620 نفر است. معیشت ساکنان آن نیز از زراعت و باغات انگور و فیله بوده است ( درودی، 1382).

در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران از انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش به سال 1329 نیز ذکر گردیده بخش زبرخان در آن زمان به نام بلوک قدمگاه معروف بوده و قصبه قدمگاه دارای 1335 سکنه می باشد که ساکنین آن به فعالیت های کشاورزی و از جمله زراعت غلات، تریاک و  قالیچه بافی اشتغال داشته اند و به دلیل مرکزیت بلوک، این قصبه از ادارات دولتی نظیر بخشداری، پاسگاه ژاندارمری، صندوق پست، تلفن، دفتر ازدواج و طلاق و اداره آمار برخوردار بوده است. همچنین در قدمگاه سه کافه و ده باب دکاکین مختلفه است ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 1329).

 3- ویژگی های جمعیتی و مردم شناسی

بر پايه نتايج سرشماري 1395، از جمعيت 3010 نفري شهر قدمگاه، 1467 نفر مرد 1543 نفر زن بوده است كه بدين ترتيب، نسبت جنسي جمعيت شهر، حدود 95/1 نفر مرد در مقابلِ يكصد نفر زن مي باشد که نشان دهنده عدم ماندگاری جمعیت مردان به دلایل مختلف اقتصادی و همچنین کم رونقی فعالیت های کشاورزی و باغداری در این شهر است. از لحاظ تركيب سنّي نيز شهر قدمگاه داراي جمعيت جواني است به طوري كه در سال 1395 از كل جمعيت شهر 29/9 درصد در گروه سنّي كمتر از 15 ساله، 64/7 درصد در گروه سنّي 15-64 ساله و 5/4 درصد درگروه سنّي 65 ساله و بالاتر قرار داشته اند.

جمعیت باسواد این شهر نیز بر اساس آمار سال 1385، معادل 86/5 درصد ( 89/2 درصد مردان و 83/8 درصد زنان ) بوده که نسبت به باسوادان بخش ( 78/5 % ) و زنان باسواد بخش ( 73/6 %) و نیز باسوادان دو شهر درّود ( 77/7 % ) و خرو ( 78 % ) بالاتر می باشد و از دلایل آن می توان به سکونت بخشی از پرسنل اداری و سیاسی منطقه، شرایط مناسب تر تحصیل و آموزش به دلیل وجود این گونه خدمات و نیز جذب بخشی از ساکنین باسواد روستاهای اطراف و . . اشاره نمود (پورتال مرکز آمار ایران).

از نظر سیاسی شهر قدمگاه در دوره های 1335 تا 1375 به عنوان روستا سرشماری شده است. با توجه به جدول بالا بررسی تحولات جمعیت قدمگاه نشان می دهد که نرخ رشد جمعیت طی دوره­ های 65-1335 دارای رشد اندک بوده است که با رشد جمعیت در بخش تطابق دارد اما طی دوره 75-1365 منفی ( 0/06- ) بوده و حکایت از مهاجر فرستی آن دارد. قدمگاه پس از شهر شدن با افزایش جمعیت و مهاجرپذیری نسبتاً بالا در سطح بخش زبرخان مواجه شده به طوری که نرخ رشد جمعیت آن طی دوره­ی 85-1375 به 7/9 درصد رسیده است. تعداد سال های امید به زندگی در این شهر نیز در بین زنان 72 سال و در بین مردان 74 سال می باشد. سن ازدواج در بین دختران از 12 تا 22 سالگی متغیر است.

از نظر قومی و فرهنگی، ساکنین شهر قدمگاه اغلب فارس بوده، اما برخی مهاجران روستاهای اطراف و نیز سادات شهر درود و اقوام ترک شهر خرو ( با ریشه­ قومی ترک آسیای مرکزی )، طی 15 سال اخیر در این شهر ساکن شده اند و در مشاغل خدماتی آن فعالیت دارند.

آداب و رسوم و فرهنگ مردم شهر قدمگاه تا حدود زیادی مشابه مردم نیشابور و دیگر شهرهای خراسان  می باشد.

   4- وضعیت اقتصادی

با توجه به برخورداری شهرستان زبرخان و قدمگاه از موقعیت طبیعی و بارندگی مناسب، فعالیت کشاورزی و دامداری در این منطقه دارای بهره وری بالا می باشد و بر این اساس شغل بیش از 60 درصد مردم شهر قدمگاه، کشاورزی و دامداری است، اما به دلیل فاصله­ کم سکونتگاههای پرجمعیت نظیر روستاهای پوست فروشان، باغشن و شهرهای درود و خرو به آن، وسعت اراضی کشاورزی این شهر اندک بوده، به طوری که اراضی زراعی آن حدود 300 هکتار و اراضی باغی آن حدود80 هکتار می باشد. محصولات عمده کشاورزي اين شهر: گندم، جو، زعفران، سبزی و تره بار، انگور، گوجه، نخود، سیب، هلو، شلیل، آلو، آلبالو، گیلاس و گردو است که با توجه به حضور گردشگران و زائران در این شهر، بخش مهمی از تولیدات فوق در بازار شهر و نیشابور عرضه و به فروش می رسد و بخشی از آنها به صورت خشکبار وارد بازار مي گردد. تولید فراورده های دامی و شیر از گوسفند و گاو ( به صورت خانگی و صنعتی ) در شهر قدمگاه و شهرستان زبرخان، از دیگر فعالیت های با ارزش اقتصادی بالاست، چرا که رونق فعالیت­های کشاورزی و باغداری، تهیه علوفه برای دام ها را  با صرفه نموده و در حال حاضر 2 شرکت تعاونی تولید و جمع آوری شیر و 3 کارخانه­ی تولید و فرآوری لبنیات ( میلاد، صبرا، بینالود ) در محدوده­ شهر قدمگاه راه اندازی شده است.

علاوه بر شرایط مناسب طبیعی و موقعیت ارتباطی، وجود بقعه­ قدمگاه رضوی از امتیازات ویژه شهر قدمگاه در مسیر بزرگراه اصلی تهران- مشهد می باشد که سبب اشتغال حدود 20 تا 30 درصد ساکنین شهر و برخی روستائیان منطقه در بخش خدمات دولتی و خصوصی شهر شده و از یک سو در جذب بخش مهمی از گردشگران و زائران سالانه­ حضرت ثامن الحجج (ع) – حدود 5/1 میلیون زائر – و از سوی دیگر در سودآوری فعالیت های خدماتی و گردشگری نقش اساسی داشته است، به طوری که هم اکنون بیش از 15 باب مغازه اغذیه فروشی، 5 رستوران و آشپزخانه، 4 آژانس مسافربری شخصی، 7 دستگاه مینی بوس، 2 شرکت حمل و نقل جاده ای و وانت تلفنی، 5 عکاسی، 4 موبایل فروشی، 10 فروشگاه عرضه اشیاء زینتی، صنایع دستی و اسباب بازی، 4 کارگاه شیرینی فروشی، 7 فروشگاه پوشاک و کفش، 10 تعمیرگاه خودروهای سبک و تعویض روغن و . . در شهر قدمگاه فعالیت دارند و شاغلان بخش دولتی شامل: کارکنان فرمانداری، بخشداری، شهرداری، ادارات آب، برق، گاز، پست، مخابرات، پست بانک، دادگستری، آموزش و پرورش، دارایی، ثبت اسناد، ثبت احوال، مجمع امور صنفی، بهزیستی، مرکز خدمات کشاورزی، مرکز بهداشتی و درمانی، بانک های ملی، صادرات، کشاورزی و . . می باشند.

در بخش صنعت در این شهر 3 کارخانه بزرگ لبنیات، 2 کارخانه­ تولید لوازم خانگی، 1 کارخانه تولید کاشی، 2 کارخانه تولید محصولات غذایی، 3 شرکت بزرگ شن شویی و 2 کارخانه تولید و فرآوری نمک وجود دارد و در صنایع دستی نیز قالی بافی، فعالیت رایج و خانگی شهر و اغلب زنان می باشد.

  5- خدمات آموزشی، فرهنگی و رفاهی

در حال حاضر خدمات آموزشی و فرهنگی شهر قدمگاه شامل: 2 مهد کودک، 2 دبستان (پسرانه و دخترانه)، 3 مدرسه راهنمایی (2 پسرانه و 1 دخترانه) و 3 دبیرستان ( پسرانه، دخترانه و 1 دبیرستان شبانه روزی پسرانه )، 1 مرکز پیش دانشگاهی پسرانه، 1 مرکز فنی حرفه ای ( آموزش کامپیوتر، برق و صنعت، تراشکاری، خیاطی و. . . )، 1 کتابخانه عمومی ( خیریه )، 2 کانون فرهنگی و هنری مساجد و 3 فروشگاه عرضه محصولات فرهنگی می باشد. و خدمات رفاهی آن نیز عبارتند از: 3 مرکز ارائه خدمات کشاورزی، 1 مطب و داروخانه دامپزشکی، 5 دفتر وکالت قضائی و حقوقی، 3 دفتر بیمه خودرو و محصولات کشاورزی، 1 غسالخانه، 1 قبرستان، 2 پمپ بنزین، 2 پمپ سی ان جی ( CNG )، 1 حوزه و 2 پایگاه مقاومت بسیج، 1 زمین خاکی فوتبال و 1 سالن ورزشی سرپوشیده ( برای فوتسال و والیبال ) و نیز 3 پارک عمومی می باشد که یکی از این پارک ها ( ملت ) علاوه بر تفریح و وسایل بازی برای بچه ها دارای وسایل ورزشی برای افراد بزرگسال می باشد.

 6- خدمات بهداشتی و درمانی

همان گونه که پیش تر نیز بیان گردید، شهر قدمگاه رضوی به دلیل قرار گرفتن در مسیر ارتباطی نیشابور- مشهد و حضور خیل عظیم گردشگران و زائران بارگاه ملکوتی ثامن الحجج (ع)، دارای سطح خدمات بهداشتی و درمانی نسبتاً مناسبی می باشد. در این شهر یک مرکز بهداشتی و درمانی شبانه روزی و مجهز به بخش های تسهیلات زایمان و مامائی ( زایشگاه )، داروخانه، بهداشت خانواده، آزمایشگاه، بهداشت محیط، مبارزه با بیماری ها، دندانپزشکی و حضور پزشک عمومی می باشد و علاوه بر این، 5 خانه بهداشت مستقر در شهر و روستاهای پیرامون نیز خدمات مذکور را از این مرکز دریافت می نمایند. در بخش خصوصی نیز وجود 4 مطب پزشکی و یک داروخانه، ارائه دهنده خدمات بهداشتی و درمانی به ساکنین و گردشگران شهر قدمگاه رضوی می باشند.

  7- ارتباطات

شهر قدمگاه تا جاده اصلی تهران – مشهد در قسمت جنوبی آن، حدود 900 متر فاصله دارد که به صورت بلواری آسفالته است و علاوه بر آن تمامی مسیرهای منتهی به قدمگاه از قسمت های شرقی، غربی و شمالی آن نیز آسفالته­ درجه یک می باشد. شهر قدمگاه دارای یک خیابان اصلی به صورت بلوار گل کاری شده و با نام امام رضا (ع)، از شرق به غرب است که انتهای شرقی آن به روستاهای سرتلخ و کاریزنو و مسیر ارتباطی شهر درود متصل بوده و انتهای غربی آن به باغات حد فاصل شهر قدمگاه و شهرک صنعتی خیام و شهر خرو ارتباط دارد. ر این شهر 4 آژانس مسافربری شخصی، 7 دستگاه مینی بوس، 2 شرکت حمل و نقل جاده ای و وانت تلفنی در بخش حمل و نقل و ارتباطات این شهر فعال می باشند و علاوه بر آنها بیش 50 دستگاه مینی بوس و تعداد زیادی از خودروهای شخصی روستاهای واقع در قسمت شرقی شهرستان زبرخان، در ارتباط دادن ساکنین شهر قدمگاه و حمل و نقل تولیدات آن و روستاهای اطراف، به شهر نیشابور و مشهد نقش دارند و به دلیل چنین موقعیت ارتباطی و امکانات مذکور است که طی سال های اخیر بر اهمیت و نقش شهر قدمگاه افزوده شده است.

  8- مراکز آئینی و تاریخی

آثار و شواهد موجود در محل از جمله بقعه­ قدمگاه و آثار كاروان سراي شاه عباسي و برج و باروهاي نيمه ويران اين مجموعه­ي قديمي و قلعه­ قدیمی قدمگاه، حكايت از سابقه­ تاريخی و كهن شهر قدمگاه دارد.

قدمگاه ( اسپريس) را در گذشته به نام هاي: (( حمراء )) ، (( سرخك )) و گاهي (( علي باب )) ياد مي كرده اند. اين شهر در گذشته در مسير جاده­ ابريشم و شاهراه بسيار مهم نيشابور به مرو، دو شهر بزرگ مشرق زمين در دوره­ اسلامي قرار داشته و احتمالاً در ابتدا داراي ساباط يا رباطي جهت استراحت و اتراق مسافران و رهگذران بوده است. پس از مسافرت حضرت علي بن موسي الرضا ( ع ) به طوس و به ياد اجتماع پرشور و عظيمي كه از پيروان و دوستداران خاندان اهل بيت ( عليهم السلام ) در بيرون آن بر پا شد، نام قدمگاه و يا به اصطلاح امروزي (( بناي يادبود )) به خود گرفته و به همين مناسبت بعدها بازسازي آن در زمان شاه عباس صفوي آغاز و در دوران شاه سليمان صفوي (1091 هـ . ق) به اتمام رسيد و ايوان ها، صفه ها، رباط ها و خان هايي به آن افزوده شد.

ـ بقعه­ قدمگاه: بقعه زيبايي است از قرن 11 هجري به صورت هشت گوش با ايوان هاي بلند و  طاق نماهاي دو طبقه، مزين به كاشي هاي خشت هفت رنگ و گچ بري هايي كه در وسط باغ بزرگي قرار دارد، از كتيبه تاريخي آن چنين مستفاد مي شود كه بنا به امر شاه سليمان صفوي در سال 1091 هجري ساخته شده است و علت وجه تسميه­ آن به قدمگاه به واسطه وجود يك پارچه سنگ است كه برروي آن اثر دو قدم بزرگ منسوب به جاي پاي حضرت رضا، ثامن الحجج ( ع ) ديده مي شود.

گنبد بزرگ كاشي قدمگاه كه بر فراز بقعه جاي گرفته، مزين به نره كاشي به اشكال لوزي سفيد و فيروزه اي است. در اطراف گنبد، كتيبه اي به خط ثلث درحد فاصل بدنه گنبد و پايه­ آن نصب شده است. ساختمان اين بقعه، شباهت كاملي به بناي خواجه ربيع در مشهد دارد. چهار ايوان بزرگ در جهات مختلف بنا ساخته شده و ازاره­ي داخلي بقعه با كاشي هاي هشت گوش ممتاز پوشش يافته است. كتيبه اي به خط ثلث باقي مانده كه نام نويسنده آن العبد محمد حسين در پايان كتيبه ثبت شده است  (سازمان ملي حفاظت آثار باستاني، 1355).

در قدمگاه علاوه بر بقعه، باغي مشجر و باصفا، چاپارخانه، حمام، چشمه آب جاري از يادمان هاي حضور متبرك حضرت رضا ثامن الحجج ‹ ع ›، و كاروان سرايي ـ كه بازسازي يا ساخت آن را به شاه عباس صفوي نسبت مي دهند ( البته در برخي متون تاريخي از آن به نام رباط سعدالدين نيز يادشده است وجود دارد ( عابدي، 1374).