زمين شناسی نیشابور
تقسیم ایران به پهنه های رسوبی- ساختاری گوناگون از دیرباز مورد توجه بوده است. نخستین بار اشتوکلین ۱۹۶۸ ایران را به چند حوضه رسوبی ساختاری تقسیم کرد پس از او نبوی ۱۳۵۵، افتخارنژاد ۱۳۵۹، اشتامفلی1978، بربریان۱۹۸۱، آقانباتی ۱۳۸۳ تقسیم بندی های جامعی را انجام دادند. بر اساس جدیدترین تقسیم بندی پهنه های رسوبی ساختاری عمده در ایران که توسط آقانباتی انجام گرفته است منطقه جغرافیایی نیشابور به عنوان جزئی از پهنه ساختاری عمده در ایران مرکزی معرفی شده است.
محدوده جغرافیایی نیشابور به عنوان بخشی از فلات ايران بر روی کمربند چين خورده آلپ ــ هيماليا قرارگرفته است. اين سرزمين همانند ساير خشکی های کره زمين در طول دورانهای زمين شناسی پيوسته دستخوش تغييرات فراوانی بوده است و در اثر حرکات کوه زايی و خشکی زايی بارها تغيير شکل داده، گاهی از زير آب بيرون آمده و زمانی در زير درياها مدفون شده است.
< موقعیت دشت و ارتفاعات نیشابور در واحدهای زمین شناسی و ساختمانی ایران
به عقیده زمین شناسان منطقه نیشابور در دو بخش: زون سبزوار و زون بینالود واقع شده و مورد مطالعه قرار گرفته است. زون سبزوار از شرق نیشابور تا سر کویر سمنان را در بر می‌گیرد و شامل نواحی نیشابور، سبزوار، عباس آباد، میامی، کویر سمنان ناحیه معلمان و جنوب دامغان می شود. کمربند فلزی سبزوار از شمال به گسل های میامی و نیشابور- تربت جام و از جنوب شرقی به گسل ریوش و جنوب غربی توسط گسل درونه محصور است. این کمربند فلز زایی و کانی سازی به دو بخش عمده تقسیم می شود. بخش افیولیتی به صورت یک نوار شرقی غربی که از شرق نیشابور تا غرب فرومد ادامه دارد. این نوار توسط دشت نیشابور به دو قسمت ناهمسان تقسیم می‌شود. در پیکره اولترامافیک، کانی سازی گسترده وسیعی از کرومیت رخ داده است که کرومیت های آن از نوع پرعیار در ایران می باشند. بخش سنگ های آتشفشانی که در پیرامون پیکره افیولیتی در رشته کوههای میان سبزوار و قوچان و بخش شمال غربی نیشابور رخنمون دارند. برخی زمین شناسان معتقدند وجود رسوبات آتشفشانی-پلاژیک و سنگ های افیولیتی در این مناطق، می تواند نشانه اقیانوسی نه چندان مشابه اطلس، بلکه اندکی بزرگ تر از دریای سرخ در کرتاسه پسین باشد.
زون زمین شناسی بینالود بخش شرقی البرز به شمار می‌آید که با روند شمال غربی جنوب شرقی میان صفحه توران و خرد قاره ایران مرکزی جای دارد. مرز جنوبی بینالود گسل میامی با گسل شاهرود و حد شمال غربی آن را گسل سمنان می‌دانند. گسترش واقعی این زون بین نواحی شمال سبزوار، نیشابور تا مشهد است. ولی با توجه به آن که در زون مورد بحث تشکیلات زمین شناسی دگرگون شده و آذرینی وجود دارد که در آن سوی مرز افغانستان نیز قابل تعقیب است. بنابراین اعتقاد بر این است که در شرق، این زون تا هندوکش غربی در افغانستان ادامه می‌یابد. نبوی ۱۳۵۵ واحد زمین شناسی بینالود را زون تدریجی ایران مرکزی و البرز در نظر می گیرد زیرا رسوبات و رخساره های پالئوزئیک این زون شبیه البرز است.
زون بینالود در نتیجه برخورد صفحه توران و ایران مرکزی و بسته شدن دریای پالئوتتیس تشکیل شده و حداقل تحت تاثیر دو فاز کوهزایی قرار گرفته است. توده هایی با ترکیب گرانودیوریت، مونزونیت، گرانیت فلدسپات بعد از اولین فاز دگرگونی ناحیه ای و قبل از کنگلومرای تریاس نفوذ کرده‌اند. این توده ها در مراحل اولیه برخورد قاره‌ای تشکیل شده و بر اساس ترکیب کانی شناسی و شیمیایی از بخش تحتانی پوسته قاره ای منشا گرفته اند. این زون که نبوی آن را زون تدریجی بین ایران مرکزی و البرز معرفی نموده دارای اختصاصات زمین شناسی خاصی است که رخساره های آن قبل از دوران مزوزوئیک کاملاً شبیه به ایران مرکزی می باشد اما رخساره های مزوزوئیک و تا حدی سنوزوئیک آن به رخساره های البرز شباهت دارند.
در زون بینالود رسوبات ژوراسیک در بسیاری از نقاط به طور هم شیب رسوبات پالئوزوئیک و مجموعه دگرگونی را می پوشاند و در کنگلومرای قاعده ای آن می‌توان قطعات مختلف و فراوانی دگرگونی و آذرین پالئوزوئیک را پیدا کرد. رسوبات لیاس نیز مشابه رسوبات سازند شمشک البرز است و در آن گاهی لایه‌های ماسه سنگ بین لایه‌ای وجود دارد که حاوی فسیل های گیاهی زیاد است. رسوبات نئوژن البرز شرقی و بینالود شبیه ایران مرکزی است. به علاوه رسوبات قرمز تخریبی و سایر لایه های دوران سوم در جنوب بینالود وجود دارد ولی گسترش آنها بسیار محدود است. رسوبات کربونیفر فوقانی در بینالود شامل مجموعه‌ای از ماسه سنگ کوارتزیتی سیاه رنگ و شیل است که تا اندازه ای شبیه تشکیلات سردر طبس ایران مرکزی است.
بنابراین قديمی ترين سنگهای شناخته شده منطقه مربوط به رسوبات نهان زيستی (پرکامبرين) است و رسوبات دوران ديرينه زيستی (پالئوزوئيک) به صورت اندک و پراکنده در قسمتهای مختلف ديده می شود.
بخش جنوبی نیشابور دارای واحدهایی به شرح زیر می باشد:
تراس ها و مخروط های افکنه، سنگ های رسوبی ولکانیکی، کنگلومرای ولکانیک، توف، مارن، گابرو، آندزیت و . . . که بیشتر بخش های دشتی آن اختصاص به اراضی زراعی یافته است.
دشت نیشابور در معنای وسیع آن به چین خوردگی فرورفته ای میان دو برجستگی ارتفاعات بینالود و پیشکوه های کوهسرخ مربوط است که به وسیله رسوبات دوران چهارم که بر روی زیر ساز میوسن و پلیوسن قرار گرفته، ایجاد شده است و شاهد آن نیز ساخت های انتیکلینالی است که در درون آن میوسن بوده و در شرق منطقه هموار می گردد.
همان گونه که ذکر شد قدیمی‌ترین سازندهای زمین شناسی منطقه مربوط به پره کامبرین هستند که از کالک، شیت و فیلیت (شورم) و دولومیت های متبلور سلطانیه تشکیل شده است. این سازند ها در شمال شرق حوضه رخنمون دارند. سازندهای دوران اول شامل ماسه سنگ های کوارتزیتی لالون، دولومیت و آهک دولومیتی و شیل ( میلا)، سنگ آهک مارنی (نیور)، سنگ آهک و دولومیت (بهرام) و کوارتزیت متبلور شده است که در شمال دشت، در ارتفاعات بینالود رخنمون دارند.
سازندهای دوران دوم زمین شناسی از فیلیت مشهد، سنگ آهک خاکستری روشن، سنگ آهک نخودی روشن (ژوراسیک ) و کالروملنژها ( آمیزه رنگین) تشکیل شده است. شیست های سیاه رنگ ژوراسیک به وسعت ۲۵۰ کیلومتر مربع در سرتاسر ارتفاعات بینالود تا ناحیه مشهد گسترش یافته اند. در ارتفاعات شمال غرب و جنوب، تشکیلات توفی و کنگلومرایی به صورت سری سبز نمایان می گردند. سنگهای آذرین حوضه به علت تجزیه فلدسپات ها، دارای درز و شکاف فراوان بوده و منبع ذخیره آب زیرزمینی اند. تشکیلات میوسن به صورت رسوبات مارنی-گچی و نمکی همراه با ماسه سنگ با رنگهای مختلف وجود دارد. این تشکیلات در سرتاسر حاشیه شمالی و قسمتی در جنوب دشت گسترش یافته‌اند. تشکیلات میوسن کاملاً غیرقابل نفوذ بوده و در بعضی نقاط سبب شوری آب زیرزمینی می‌گردند. تشکیلات پلیوسن از جنس کنگلومرای مشخص بختیاری است که به صورت دگر شیب روی تشکیلات میوسن قرار گرفته است. این تشکیلات نیمه نفوذناپذیر بوده و تا حدی در تغذیه دشت نیشابور موثر است. نهشته های دوران سوم زمین‌شناسی که گسترش زیادی در منطقه دارند در دامنه ارتفاعات مرکزی و جنوبی رخنمون دارند، این سازندها از ماسه سنگ، شیل، کنگلومرا، مارن و سنگ های آذرین اغلب بیرونی تشکیل شده اند. سازندهای دوران چهارم اغلب از تراس ها، مخروط افکنه ها و ماسه های روان و رسوبات آبرفتی تشکیل شده است. بعضی از ولکانیهای موجود در این منطقه را محققین متعلق به دوران چهارم می‌دانند.
در قسمتهای شمالی و جنوبی جاده مشهد- نیشابور، مارن ها و کنگلومراهای میوسن گسترش دارند و در روی آنها مسلما در بعضی نقاط رسوبات کواترنری قرار دارند. در انتهای دره خرو عموما تشکیلات دوران اول به چشم می خورد که به وسیله مسیرهای دگرگونی پوشیده شده هستند.
از لحاظ تکتونیکی نیز استان خراسان به طور کلی به 4 منطقه متمایز تقسیم می‌شود که شامل منطقه کپه داغ، منطقه شرق ایران مرکزی، منطقه لوت و بالاخره منطقه شرق کوههای ایران که شهرستان نیشابور در منطقه تکتونیکی شرق ایران مرکزی قرار گرفته است. از لحاظ معدنی این منطقه دارای مشخصات مس و کرومیت، همواره با سنگ های مرمر و بروزات آتشفشانی مخلوط رنگارنگ می باشد. همچنین باید معدن مشهور فیروزه نیشابور را یادآور شد که این معدن در شمال غرب شهر در یک مجتمع آتشفشانی ائوسن مشتمل بر آندزیت، تراکیت و روزنه های آتشفشانی قرار گرفته است. در سنگ های مخلوط رنگارنگ در غرب نیشابور دیده شده است و معادن مفید دیگری نظیر گچ در این منطقه وجود دارد.
منابع:
- علی طاهری، درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1384.
- علی طاهری، کلیات جغرافیای نیشابور ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.
- علی طاهری، کلیات جغرافیای زبرخان ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.
- علی طاهری، کلیات جغرافیای فیروزه ( در حال انتشار )، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1403.