دشت نیشابور یکی از زیرحوضه های حوضه آبریز کویر مرکزی ایران است. دشت نیشابور که اطراف آن را ارتفاعات احاطه کرده است، توسط آبخوان های بخش های شمال شرقی، شمالی، شمال غربی و غربی تغذیه می گردد. مساحت حوضه آبریز نیشابور با احتساب شهرستان های زبرخان و فیروزه که در این حوضه قرار دارد، معادل 7329 کیلومتر مربع، مشتمل بر 3451 کیلومتر مربع ارتفاعات و 3878 کیلومتر مربع دشت است. این حوضه از شمال به محدوده های مشهد و ینگجه، از شرق با محدوده های مشهد و سنگ بست، از جنوب با محدوده های رخ و عطائیه و از غرب به محدوده های عطائیه، جوین-سلطان آباد هم مرز است.
در برخی مکتوبات اداری، اشاره بر آغاز مطالعات منابع آب نیشابور از سال 1345 و استحصال نخستین بار آب زیرزمینی از سال ۱۳۴۷ شده است ( در برخی منابع سال 1334 نیز آمده است). در پژوهشی که در سال 1375 انجام شد مشخص گردید تعداد چاهها از سال ۱۳۴۷ به بعد افزایش شدیدی داشته، به طوری که سالانه حدود ۴۳ حلقه چاه در این دشت حفاری شده است. میزان بهره برداری نیز طی این مدت سه برابر افزایش داشته است. در سال 1375، متوسط عمق چاهها ۱۱۴ متر، حداکثر عمق چاه ۳۴۴ متر، حداکثر دبی لحظه ای ۱۱۰ لیتر در ثانیه و متوسط دبی چاه ها ۲۹ لیتر در ثانیه گزارش شده است.
دشت نیشابور به عنوان یکی از زیر حوضه های کویر مرکزی ایران وضعیت مشابهی با استان خراسان رضوی دارد و چاه عمیق به عنوان اصلی ترین منبع برداشت از آب زیرزمینی مطرح می باشد. آمارها نشان میدهد که عمده برداشت از آب زیرزمینی نیشابور مربوط به چاه عمیق می باشد به گونه ای که حدود 84.1 درصد از برداشت ها از طریق چاه عمیق و 3 درصد از چاه نیمه عمیق صورت میگیرد که مجموع آنها حدود 87 درصد می باشد. بعد از چاه عمیق و نیمه عمیق، قنات با سهم 9.6 و چشمه با 3.3 درصد در مرتبه های بعدی قرار دارند.
حداکثر دبی لحظه ای قناتها ۱۲۰ لیتر در ثانیه در گلبوی پایین و متوسط دبی لحظه ای ۸ لیتر در ثانیه و حداکثر عمق مادر چاه ۱۲۰ متر – قنات باغشن بالا- و طویل ترین قنات منطقه قنات حصار سرخ است که طول آن به ۱۱۵۰۰ متر می رسد. چشمه های منطقه نیز اغلب در میان ارتفاعات شمالی دشت نیشابور جریان داشته و منشا اصلی رودخانه های نیشابور می باشند. حداکثر دبی لحظه ای چشمه ها حدود ۲۰۰ لیتر در ثانیه -چشمه صومعه – و حداقل آن یک لیتر در ثانیه و متوسط دبی چشمهها ۲۳ لیتر در ثانیه محاسبه شده بود.
در حال حاضر مجموع تخليه ساليانه آب زيرزميني در شهرستان نيشابور، حدود 547.2 ميليون مترمكعب است كه از 1388 حلقه چاه عميق، 1316 حلقه چاه نيمه عميق، 924 رشته قنات و 1084 دهانه چشمه، استحصال و عمدتاً به مصارف كشاورزي و شرب مي رسد. با توجه به بررسي هاي انجام شده، به طور معمول از مجموع توليد ساليانه آب زيرزميني (547.2 ميليون متر مكعب ) در شهرستان، حدود 7.4 درصد آن به ساير مصارف شرب شهري و روستايي و بخش خدمات، حدود 1.4 درصد در بخش صنعت و در نهايت، حدود 91.2 درصد در بخش كشاورزي به مصرف مي رسند.
بررسیهای ژئوفیزیک چاه های اکتشافی و پمپاژ در سال 1375 نشان داد که ضخامت رسوبات آبرفتی در منتها الیه غرب دشت حداکثر ۷۰ متر، در روستای تقی آباد ۱۷۰ متر، در حواشی شهر نیشابور ۷۵ متر و در قسمت جنوب شرق دشت حداکثر به ۵۰ متر می رسید. سفره های آب زیرزمینی از نظر کمی و کیفی در نقاط مختلف دشت متفاوت بودند در دامنه ارتفاعات شمالی در محدوده مخروط افکنه ها در بوژان، خرو و دیزباد از سایر نقاط دشت بهتر بود. عمق آب زیرزمینی در دشت نیشابور نیز در سال 1375 در بخش شمال شرقی حدود ۹۰ متر، در محدوده شهر ۲۰ متر در حواشی کال شور ۱۰ متر و در جنوب غرب ۳۰ متر بود. جهت جریان آب زیرزمینی به طور کلی از شرق به غرب است. محدوده ای به طول تقریبی ۵۳ کیلومتر بین اسحاق آباد تا حوالی اقبالیه در شمال کال شور به عرض تقریبی ۱۱ کیلومتر به صورت یک باند کم آب در وسط دشت نیشابور دیده می شود. این باند کم آب از رسوبات دانه ریز تشکیل شده بود و دبی چاههای حفر شده در آن از یکی دو لیتر در ثانیه تجاوز نمی کرد. چاه های این باند هم اکنون نیز با اندکی تغییر، همچنان دارای دبی پایین می باشد.
از نظر کیفیت آبهای زیرزمینی دشت نیشابور از سه طرف بوسیله ارتفاعات محصور شده است که این ارتفاعات از سازندهای مختلف زمینشناسی با کانی های متفاوت تشکیل شدهاند که در برخی از این کانیها، سازندهای قابل حل بیشتر از سازندهای دیگر زمینشناسی است. بررسی آزمایشگاهی نشان میدهد که کیفیت آب زیرزمینی در حاشیه ارتفاعات بینالود از دیگر نقاط دشت بهتر است. در بخش مرکزی دشت، حوالی کالشور آب زیرزمینی کاملاً شور است. میزان هدایت الکتریکی در حاشیه ارتفاعات بینالود ۱۰۰۰ و در حوالی شهر نیشابور بین ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ و در حواشی کالشور ۱۲۵۰۰ میکروزیمنس بر متر می باشد. میزان کلر آب نیز مشابه میزان کنداکتیویته در حاشیه ارتفاعات شمالی ۱۸ و در محل خروجی دشت و حواشی کالشور به ۳۰۰ میلی گرم در لیتر می رسد. تیپ آب زیرزمینی دشت نیشابور به طور کلی در دامنه ارتفاعات بینالود کربناته، در سطح دشت سولفاته و در حواشی رودخانه کال شور و غرب دشت کلروره می باشد.
وقتی در منطقهای سازندهای زمین شناسی دارای کانی های قابل حل زیادتری یافت شود، آب زیرزمینی آن منطقه قطعاً با املاح بیشتری همراه خواهد بود. سازندهای زمین شناسی بر اساس سن از یکدیگر جدا شده اند. در سازندهای قدیمی تر از نئوژن شامل: سازندهای دوران اول و دوم زمین شناسی که ارتفاعات شمال دشت را اشغال کرده، مقادیر کانیهای قابل حل نظیر کلرورسدیم و پتاسیم و یا سولفات کلسیم و منیزیم و سدیم کمتر است. به همین دلیل تاثیر خیلی زیادی بر شوری آب به ویژه از نظر کلرورسدیک ندارند گرچه آنها نیز در کیفیت کلی آب تاثیر دارند از این گذشته چون این ارتفاعات دارای شیب نسبتاً زیادی هستند و جریانهای سطحی با سرعت زیادتری از روی آنها میگذرند و وارد دشت میشوند لذا فرصت کمتری مییابند تا کانیهای قابل حل را در خود حل کنند.
بلعکس سازندهای سخت زمین شناسی موجود در غرب و جنوب دشت که عمدتاً از سنگهای ولکانیکی هستند به دلیل داشتن کانی های حل پذیر نقش بیشتری در شور کردن آب دارند. ولی آن دسته از سازندهای زمین شناسی که بیشتر از همه در تغییر کیفیت آبخوانه نیشابور نقش دارند سازندهای زمین شناسی دوران سوم میوسن هستند که از تناوب مارن، ماسه سنگ و کنگلومرا تشکیل شدهاند که در حاشیه شمالی جلگه و نیز در بخش جنوب شرق رخنمون دارند. آب هایی که از این مناطق عبور کرده و وارد آبخوانه میشوند سبب شوری آب نیز می گردند و بر طبق مطالعات ژئوفیزیک و زمین شناسی این سازندها سنگ کف آبخوانه را تشکیل میدهند و در شور کردن بخش وسیعی از آبخوانه دشت موثرند.
با توجه به افزایش عمق چاههای عمیق دشت نیشابور و افت شدید ارتفاع سطح آب های زیرزمینی طی سال های گذشته ( در سال 1376 معادل 115200 متر و در سال 1396 معادل 113400 متر محاسبه گردیده) به وضوح نشان دهنده علت ممنوعه بودن دشت و وضعیت بحرانی سفرهای آب زیرزمینی می باشد. گزارش های اخیر از ایجاد نشست ها و ظاهر شدن شکاف های طولانی در بخش مرکزی دشت نیشابور تنها انعکاس بخش کوچکی از کسری مخازن آب در نیشابور بوده است، بنابراین ضروری است توجه به اهمیت مدیریت منابع آب، تغییر شیوه های آبیاری، تغییر در کشت برخی محصولات، ایجاد پوشش انهار، عملیات آبخیزداری، حفاظت از مراتع و . . به طور جدی مدنظر برنامه ریزان توسعه در این جغرافیا قرار گیرد.
نمودار مقابل نشان دهنده میزان کسری مخزن و حجم اضافه برداشت از منابع آبی دشت نیشابور می باشد.
نمودار زیر نیز نتیجه مطالعه دیگری درخصوص بیلان آبی دشت نیشابور طی سال های 1390 تا 1394 بوده است.