پستي و بلندي ها

خصوصيات ناهمواري يک مکان جغرافيايي، يکي از عوامل مؤثر و تعیین کننده در جهت و مسیر توسعه فیزیکی شهرها و سکونتگاهها، پراکندگي و يا تجمع فعاليت هاي انساني، استقرار انواع کاربری ها، افزایش یا کاهش هزینه های توسعه زیرساخت ها و در مجموع تضمین کننده توسعه پایدار شهری و ناحیه ای است. مبنای تعیین موقعیت ارتفاعی یک پدیده نظیر كوه، دشت، ساختمان و. . . ارتفاع آنها نسبت به سطح درياها و آبهاي آزاد است كه عموماً در ايران سطح درياي آب بندر فاو در خليج فارس انتخاب شده است.

ارتفاعات استان خراسان رضوی امتداد ارتفاعات البرز به سمت مشرق است كه به صورت قوس‌های موازی از شاه‌كوه ( شمال شاهرود در البرز مرکزی )  آغاز شده و در جهت شمال غربی به سوی جنوب شرقی تا ارتفاعات هندوكش در افغانستان امتداد می‌يابد. این بلندی ها شامل ارتفاعات شمالی ( رشته کوه کپه داغ- هزار مسجد در شمال شهر مشهد) و جنوبی ( آلاداغ- بینالود) می باشند. ارتفاعات شمالی استان عموماً شرقی- غربی هستند در حالی كه ارتفاعات جنوبی امتداد شمالی- جنوبی دارند.

رشته کوه‌های بینالود به عنوان شاخه جنوبی ارتفاعات استان به طول تقریبیِ ۱۳۰ کیلومتر، از شمال شهر نیشابور تا جنوب غربی شهر قوچان کشیده شده‌است و جلگه و دشت نیشابور را از دشت مشهد و قوچان جدا می‌کند. این رشته کوه بر اثر آخرین فعالیت‌های کوهزایی آلپی به وجود آمده و لایه‌های آن به سوی نیشابور روی هم رانده شده و چین خورده‌اند، به عبارت دیگر ارتفاعات بینالود، سلسله جبالی خمیده با راستای تقریبی شرقی-غربی و با برجستگی به سمت شمال است و دربرگیرنده سنگها و رسوبات دوره های پالئوزوئیک، مزوزوئیک و سنوزوئیک ( دوران اول تا سوم زمین شناسی بوده که از دیدگاه ژئوتکنیکی ( رفتارهای مکانیکی و هیدرولیکی انواع خاک‌ها و سنگ‌ها ) در لبه شمال شرقی قطعه لیتوسفری ایران قرار گرفته است. این سلسله جبال یک نوار چین خورده و گسلیده از نوع نازک پوسته ای است که به دنبال تصادم یا برخورد میان قطعات لیتوسفری ایران و توران در حاشیه شمال شرقی ایران تشکیل شده است.

بلندترین نقطۀ رشته‌کوه بینالود «معروف به بام خراسان»، قلۀ شیرباد به ارتفاع ۳299 متر است ( برخی منابع به 3339 متر و برخی 3420 متر هم اشاره کرده اند) که در شمال روستای بوژان و فاصله تقریبی 25 کیلومتری شمال شرقی شهر نیشابور قرار گرفته‌، ولی قلۀ بینالود ( با ارتفاع 3136 متر یا 3211 متر) با وجود ارتفاعِ کمتر از آن، معروفیت بیشتری دارد. دشت نيشابور در قسمت غرب، توسط حد شرقی کوه جغتای از دشت سبزوار محدود شده است لیکن گردنه ا‌ی وسیع در شمال غربی در حد فاصل کوه جغتای با برجستگی های مقدم بینالود مدخلی به سوی دشت جوین می گشاید. از سمت جنوب دشت نیشابور توسط نخستین پیشکوه های ارتفاعات كوه سرخ، سياه كوه، كوه نمك و تپه ماهورهاي نيزه بند از شهرستان كاشمر و جلگه رخ تربت حیدریه جدا و محدود شده است. در عوض ارتفاعات بینالود در شمال و بلندي هاي ليلاجوق و يال پلنگ در شرق باعث شده که این دشت از نواحی شرقی خود یعنی دشت مشهد بیشتر جدا افتاده باشد و از سفلای دشت کشف رود مشهد به وسیله معبری طولانی که در اطراف آن تپه ها قرار دارند به آن مرتبط شده است.

بدين ترتيب دشت نيشابور از همه طرف به حصار كوهستاني و تپه هاي نسبتاً مرتفعي محدود است و هرچه از اطراف به سمت مركز دشت حركت كنيم از ارتفاع آن كاسته شده، سرانجام در قسمت جنوب غربي دشت در محل استقرار روستای حسین آباد جنگل و در محل خروجي رودخانه كال شور نيشابور به دشت سبزوار، به پایین ترین سطح ارتفاعی و به حدود 1050 متر مي رسد.

تصویر بالا بیانگر طبقات ارتفاعی در بخش های مختلف جغرافیایی نیشابور است و از نظر وسعت نیز مشخص گردیده که حدود 3488 کیلومتر مربع معادل 51.6 درصد وسعت شهرستان در نواحی دشت و با محدوده ارتفاعی 1050 متر تا 1400 متر، حدود 3195 کیلومتر مربع معادل 47.3 درصد وسعت منطقه را نواحی کوهپایه ای با ارتفاع 1400 تا 2400 متر و حدود 82 کیلومتر مربع معادل 1.1 درصد وسعت منطقه را نواحی مرتفع کوهستانی با محدوده ارتفاعی 2400 متر به بالاتر پوشش داده است.

بنابراین مهمترین ویژگی موقعیت جغرافیایی نیشابور امتداد رشته کوههای مرتفع و سلسله وار در شمال، شرق و بخشی از جنوب دشت نيشابور و وجود چشم اندازهای کوهستانی در بخش اعظم این شهرستان با مساحتی بالغ بر 3277 کیلومتر مربع است که سبب شده شيب عمومي دشت نیز به تبعیت از امتداد ارتفاعات شمالی و شرقی، جهت شرقي ـ غربي داشته باشد و قسمت هاي شمالي دشت نيز داراي شيبي با جهت شمالي ـ جنوبي باشند.

با توجه به نیمرخ ارتفاعی شرقی – غربی مشاهده می گردد ارتفاع دشت از شرق به غرب روند نزولی داشته و جهت شیب یک طرفه می باشد حال آن که نیمرخ ارتفاعی شمالی – جنوبی موید کاهش ارتفاع از شمال به جنوب و تلاقی این کاهش در پایین ترین نقطه دشت و در محل جریان رودخانه کالشور نیشابور می باشد و به عبارتی ارتفاعات شمالی (بینالود ) و جنوبی (کوهسرخ ) تقارنی را در دو سوی دشت البته با اختلاف ارتفاع بیشتر مناطق شمالی ایجاد کرده اند.

منبع:

• دکتر علی طاهری، درآمدی بر جغرافیا و تاریخ نیشابور، انتشارات ابرشهر نیشابور، 1384.