به دنبال افزایش توجه محققان و باستان شناسان غربی به عرصه های باستانی ایران و کشف آثار مهم دوران هخامنشی و ساسانی در محوطه های باستانی غرب و جنوب غرب ایران ( خوزستان، فارس، کرمانشاه و . . ) در دوران پهلوی و همچنین غارت بخش مهمی از کشفیات مذکور و قاچاق آنها به موزه های اروپا و آمریکا، از سال 1279 شمسی (1900 میلادی )  نیز برخی باستان شاسان غربی با توجه به شکوه تاریخی و سوابق کهن سکونت در منطقه نیشابور و خراسان، برنامه های متعدد مطالعاتی را برای گمانه زنی، بررسی، شناسایی و کاوش در محوطه های خراسان آغاز نمودند که متاسفانه به دلیل رویکرد غارتگری غربی ها، بخش مهمی از آثار باستانی نیشابور نیز پس از کاوش های متعدد به موزه های خارج از کشور منتقل گردید بنابراین پس از انقلاب اسلامی و با توجه به نتایج درخشان و پربار کاوشهای اولیه، اغلب باستان شناسان داخلی این کاوش ها را ادامه دادند. در ذیل به مهمترین این کاوشها و تحقیقات در محوطه های باستانی نیشابور اشاره شده است.

کاوش های هیئت اعزامی موزه هنر متروپولیتن نیویورک ( آمریکا )

در سال ۱۳۱4 تا سال ۱۳۲۷ شمسی ( 1935 تا 1947 میلادی ) اولین و یکی از گسترده ترین برنامه های باستان شناختی توسط هیئت اعزامی از موزه هنر متروپولیتن نیویورک به سرپرستی چارلز ویلکینسون ( Charles K. Wilkinson  ) و با دستیاری جوزف اوپتن ( Joseph M. Upton ) و والتر هاوزر ( walter Hauser  ) در عرصه ۳۵۰۰ هکتاری شهر کهن نیشابور به انجام رسید که مشتمل بر بررسی سطحی و کاوش در نقاطی از محوطه و ظاهراً به انگیزه فعالیت گسترده ردیابی نیشابور عصر ساسانی بود. حفاری علمی این گروه که محدود به خرابه‌های شهر قدیم نیشابور می شد تا سال ۱۳۱۹ هجری به طور مستمر ادامه یافت و در پی وقفه ای که به دلیل جنگ جهانی دوم در آن روی داد مجدداً در سال ۱۳۲۶ هجری آغاز و نتایج ارزشمند آن از سوی موزه متروپولیتن نیویورک به چاپ رسید.

بر اساس توافق هیئت آمریکایی با دولت وقت ایران مقرر بود تمام آثار مکشوفه از محوطه های باستانی نیشابور به طور مساوی بین آنها تقسیم گردد لذا کاوش در بقایای معماری پرشکوه دوران اسلامی و دسترسی به انبوه اشیاء ارزشمند منقول نیشابور سبب شد تا فرصت تامل و تعمق در داده‌های معماری از هیئت سلب شود و هیئت هم و غم خود را صرف جستجوی اشیاء موزه ای نماید تا جایی که کوچک‌ترین اقدامی برای حفاظت از بقایای معماری بسیار ارزشمند صورت نگرفت و آنچه باقی ماند گودال های پر از خاک و ضایعات معماری در محل و انبارها و ویترین های پر از اشیاء نفیس و تزئینات معماری در موزه ایران باستان ( موزه اسلامی تهران ) و موزه متروپلیتن نیویورک بود.

کاوشهای تیم ویلکینسون در منطقه ای بین سایت شادیاخ و ارگ یا کهندژ در تپه های باستانی کهندژ، آلب ارسلان، سبزپوشان، شادیاخ، تپه مدرسه، تپه قنات و تپه تاکستان بر گستره ای به وسعت تقریبا 3000 تا 3500 هکتار در کناره جنوب شرقی شهر کنونی نیشابور، منجر به کشف تعداد زیادی سفال و پاره سفال شد. فاز سامانی در واقع بهترین تشخیص حفاریهای تیم آمریکایی شناخته شده است. حوزه سفال در باستان شناسي در حفريات نيشابور یکی از فراوانترين داده هاي تپه هاي باستاني آن و يكي از مهمترين شواهد و مدارك باستان شناسي بوده است.

به طور کلی در بیشتر مطالعات تیم ویلکینسون بر چهار محوطه تاریخی شامل محوطه سبزپوشان، قنات تپه، تپه تاکستان و تپه مدرسه بیشتر تأکید شده و کاوشگران بعد از گمانه‌ زنی‌ها مطمئن شدند که آثار دوره‌ اسلامی در این منطقه زیاد است. سبزپوشان اولین سایتی است که در آن کاوش انجام شد و در خانه‌های این منطقه آثار آجر کاری تزئینی زیاد دیده شد. همچنین پنل‌های گچ‌بری که نقش‌ مایه‌های گل و بوته و هندسی دارد، در سبزپوشان زیاد بوده است.

در محوطه قنات‌ تپه نیز مشخصه‌ خانه‌ها این بوده که دیوارها و کف اتاق‌ها با گچ سفید و صاف پوشیده شده است و مهمترین کشف در این منطقه نیز مجموعه‌ حمام است؛ در تپه مدرسه خانه‌ها وسیع‌تر و بیشتر حالت اداری داشته و در این منطقه آجر کاری‌های کتیبه‌دار تزئینی دیده شد همچنین آثاری در این محوطه کشف شده است که خاص هستند و هنوز رمزگشایی نشده‌اند.

در محوطه‌ تپه تاکستان نیز خانه‌ها به لحاظ مجلل بودن در سطح پایین‌تری قرار داشت و مهمترین کشف در این تپه که در تاریخ هنر ایران و جهان بی‌سابقه است. پیدا کردن یک نقاشی از سوار شکارچی با ملازماتش است که می‌توان به عنوان اولین نقاشی بعد از اسلام از آن یاد کرد.

هیئت ضمن کاوش باستان شناختی در میان هزاران شیء دوران اسلامی فقط به ۷ سکه دوره ساسانی دست یافت و شاید به استناد تعداد اندک سکه های دوران ساسانی و سفال هایی که اسلامی قلمداد شده، ویلکینسون سرپرست هیئت در گزارش نهایی خود که درسال 1973 منتشرشد، استدلال کرد که شهر نیشابور دوران ساسانی خارج از منطقه کهندژ قرار داشته است. کاوش های باستان شناختی آنها اگرچه به دلیل اهمیت ندادن به حفظ بقایای معماری منجر به تخریب و انهدام بسیاری از بقایای فضاهای معماری کهن نیشابور شد اما اطلاعات و آگاهی های زیادی از گذشته فرهنگی و هنری آن مرز و بوم به ارمغان آورد که حاصل آن علاوه بر انبوه اشیاء منقول، انتشار ۳ عنوان کتاب در توصیف معماری، سفالگری و فلزکاری نیشابور است.

 تحقيقات باستان شناسي ريچارد و. بوليت ( Bulliet W. Richard )

ریچارد و. بوولت ( بولیت ) استاد تاریخ در دانشگاه کلمبیا و نویسندهٔ آمریکایی است. وی بیش از سه دهه مطالعاتی دربارهٔ تاریخ ایران و خاورمیانه و جهان اسلام داشته‌است. از مهم‌ترین کتاب‌های او می‌توان به کتاب اشراف نیشابور و تمدن اسلامی و مسیحی اشاره کرد که کتاب  اشراف نیشابور او با عنوان اعیان نیشابور توسط آقای هادی بکائیان به زبان فارسی ترجمه شده‌است.

در سال 1966 میلادی برابر با ۱۳۴۵ شمسی ریچارد و. بولیت توانست بر اساس نتایج کاوش‌های باستان‌شناسی، منابع و متون دوره اسلامی، عکسهای هوایی و پیمایش های محلی، محلات قدیمی شهر نیشابور را بازسازی کند.

بر اساس تحقيقات ريچارد بوليت، محدوده كهندژ به صورت تپه اي به ارتفاع 12 متر و به وسعت 3/5 هكتار، ديوار و دروازه هاي حصار با ارتفاعي حدود 3/5 متر و به وسعت 14/1 هكتار بـه عنوان نيشابور قبـل از اسلام و سه سده اول دوره اسلامي و ربض ( حومه ) و اماكن مهم آن به عنوان بخش گسترش يافته شهر طي سده سوم تا ششم هجري بوده است. تپه هاي برجاي مانده از نيشابور كهن، اكنون به اسامي تپه تاكستان، آهنـگران، تپه ترباباد ( تورب آباد )، تپه سبزپوشان، تپه مدرسه، تپه بازار، تپه قنات ( قنات تپه ) و تپه ( محله ) شادياخ در سطح اين منطقه وسيع پراكنده شده اند.

به گزارش ریچارد بولیت نیشابور زمانی یکی از بزرگترین شهرهای جهان و رقیبی برای شهرهای بغداد و قاهره در داخل قلمرو دنیای اسلام محسوب می‌شده است با این حال این شهر کمتر شناخته شده زیرا چندین بار در دوره‌های گوناگون به طور کامل ویران گردیده است. خرابه‌های شهرهای گذشته نیشابور دقیقاً در شرق شهر کنونی نیشابور در شمال شرقی ایران قرار دارد. این خرابه ها کاملاً مدفون شده اند اما از طریق بررسی تپه ها و چاله های مزارع ( که به وسیله حفاری های غیر قانونی ربایندگان اشیای عتیقه ایجاد شده و پر از سفال و آجر پاره هاست ) می توانند ردیابی شوند هرچند فهم ساختاری این مجموعه نامنظم با جستجو در اطراف خرابه‌های این منطقه واقعاً ناممکن می نماید.

تحقیقات و کاوشهای بولیت همچنین با هدف بازسازی جغرافیایی نیشابور در دوران اسلامی در سال ۱۹۶۶ میلادی و با فراهم کردن مجموعه‌ای از عکس‌های محلی که در سال ۱۹۵۶ میلادی برای دولت ایران و به وسیله موسسه هانتینگتون گرفته شده بود میسر شد. عکسها به منظور تسهیل کار نقشه برداری شهر کنونی نیشابور گرفته شد ولی این مجموعه بیشتر خرابه‌های بیرون شهر را نیز در برداشت. بولیت امیدوار بود با مقایسه شواهد عکس های محلی که با مشاهدات شخصی یک ماهه این خرابه‌ها در سال ۱۹۶۶ تکمیل شده است و همچنین با اطلاعات جغرافیایی که در منابع مکتوب وجود داشت یک بازسازی فرضی از جغرافیای شهر را فراهم آورد چیزی که بعدها ممکن است برای اهداف مردم شناسی مورد استفاده قرار گیرد و راهنمایی برای کار باستان شناسان آینده در محل باشد.

بولیت معتقد بود برای دست یافتن به جغرافیای شهر در دوران اسلامی توصیف مختصری از منابع مکتوب مورد نیاز است بنابراین در این بازسازی چهار نوع منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفت:

۱. آثار مربوط به جغرافیا و توصیفاتی که جغرافی دانانی مانند ابن حوقل، مقدسی، یعقوبی و . . . و برخی از جغرافیدانان عرب زبان از جغرافیای نیشابور بدست داده بودند که عمدتاً از دوره قبل از اسلام تا قرن هفتم هجری را شامل شده است.

۲. ارجاعات اتفاقی مربوط به شهر که در سرگذشت نامه ها و کتب تاریخی وجود دارند.

۳ تاریخ محلی نیشابور نوشته الحاکم نیشابوری

۴. چهار فهرست از افرادی که در نیشابور مدفون شده بودند و در دوره‌های زمانی مختلف تدوین شده اند که به خلاصه‌ای از مقدمه کتاب تاریخ نیشابور الحاکم ضمیمه بوده اند.

بولیت به دنبال تحقیقاتی که در نیشابور انجام داد موفق به بازسازی شهر باستانی نیشابور بر اساس ویرانه‌های فعلی شد. وی بقایای کهندژ نیشابور را با خرابه‌های طرب آباد در شرقی‌ترین ناحیه نیشابور فعلی و شادیاخ کهن مطابقت داد و بر همین اساس معتقد بود که شهر نیشابور به مرور زمان از سمت شرق به غرب جابجا شده است. در نقشه ارائه شده توسط بولیت شادیاخ نیز در همان مکان مشخص شده توسط ویلکینسون قرار داشت.

درنهایت تحقیقات بولیت نشان داد آنچه از نيشابور باستاني برجامانده، منطقه اي است درحاشيه جنوب شرقي شهر فعلي نيشابورـ به وسعت حدود شش كيلومتر مربع ـ كه از شمال به اتوبان كمربندي نيشابور ـ مشهد، از جنوب به روستاي جوري و شاه آباد و از غرب به روستاي ابراهيمي محدود مي گردد. به عقیده برخی محققان تقريباً دقيق ترين محدوده پيشنهادي شهر قديم نيشابور توسط بولیت معرفی شده است.

شرح مبوسطی از یافته های ریچارد بولیت را در ترجمه مقاله ایشان توسط آقای علی انوری و در بخش مقالات تاریخ پورتال و تحت عنوان:

بازشناسی و جمعیت شناسی نیشابور قرون وسطایی دنبال نمایید.

کاوش های باستان‌شناسي سيف‌الله كامبخش فرد

سیف‌الله کامبخش فرد استاد باستان‌شناسی ایران بود که ابتدا در مؤسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران مشغول به کار شد و پس از تحقیقات و کاوشهای متعدد در نواحی مختلف کشور در سال ۱۳۵۸ ریاست موزه ایران باستان را بر عهده گرفت و پس از آن تا زمان بازنشستگی به عنوان کارشناس در مرکز باستان‌شناسی ایران مشغول فعالیت شد.

کامبخش فرد با همکاری احمد امیر ماهانی طی سالهای  47-1343 شمسي سرپرستي يك هیئت باستان‌شناسي از طرف وزارت فرهنگ و هنر وقت را بر عهده گرفت تا کاوش هایی را در محوطه های باستانی نیشابور و با هدف کشف سفالینه هایی از عصر طلایی و شکوفایی هنر سفالگری در شرق ایران زمین را بررسی نماید. کاوش‌های ایشان طی 22 روز در اوایل اسفندماه 1343 در دو محل شهر کهنه نیشابور یکی در شمال قریه «خرمک» و دیگری در اراضی «لک لک آشیان» اجرایی و در نتیجه آن شش کوره سفال‌پزی و آجرپزی عصر سلجوقی حفاری و ساختمان‌ آن‌ها مشخص گردید و مقادیر بسیار زیادی سفالینه های لعابدار و ساده و قالب خورده از درون کوره ها کشف شد که به عقیده کامبخش فرد نشان می داد هنر سفال سازی دوران اسلامی نیشابور مربوط به همین دوره است و صادراتی نیست. وجود واحدهای مکشوفه نیز دلیل و حجتی بر صنعت بومی تهیه سفال در قرون پنچم و ششم هجری است که ادامه همین صنعت در دو قرن قبل از آن نیز در منطقه بوده است ( كامبخش فرد، 1346 ).