استاد محمد رضا شفیعی کدکنی

زندگی و جایگاه علمی استاد شفیعی کدکنی

دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در نوزدهم مهرماه سال ۱۳۱۸ در کدکن از روستاهای قدیمی بین نیشابور و تربت حیدریه به دنیا آمد. پدرش «میرزا محمد شفیعی کدکنی» روحانی بود که با کشاورزی امرار معاش می‌کرد و تربیت و تحصیل تنها فرزندش را با جدیت و وسواس خود به عهده گرفت. پدر‌بزرگ مادری وی «شیخ عبدالرزاق توسلی» نیز روحانی سرشناسی بود و از همان اوان کودکی، تاثیر بسیاری بر محمدرضای کوچک گذاشت.

محمدرضا هرگز به دبستان و دبیرستان نرفت و از ابتدای امر زیر نظر پدر که از دوستان و هم‌درسان بزرگانی چون «ملک‌الشعرا بهار»، «بدیع‌الزمان فروزانفر» و «علی‌اکبر فیاض» بود،‌ بخشی از آموزش خود را سپری کرد. بعد از حدود هفت یا هشت‌ سالگی در مجلس یکی از خویشاوندان به نام «محمد تقی ادیب نیشابوری» مشهور به «ادیب نیشابوری دوم» یا «ادیب ثانی» به فراگیری زبان و ادبیات عرب پرداخت و سپس فقه، کلام و اصول را نزد «شیخ هاشم قزوینی» معروف به «فقیه آزادگان» آموخت. ظاهرا هشت سال بیشتر نداشت که به حوزه علمیه نیشابور رفت و در کنار همکلاسی‌هایی که بسیار بزرگ‌تر از او بودند،‌ به فراگیری علوم حوزوی مشغول شد. پس از مرگ شیخ هاشم قزوینی، در کلاس درس «سید محمد هادی میلانی» حاضر و مراحل درس خارج فقه را نزد وی به پایان رساند.

نقل است که ۱۵ سال از عمر دکتر شفیعی کدکنی در حوزه‌های علمیه خراسان گذشت و بسیاری از بزرگانی که در محضرشان تلمذ کرد، نقش مهمی در پرورش فکری،‌ علمی و معنوی او داشتند. از موثرترین این افراد «ادیب نیشابوری» بود که شفیعی کدکنی او را تا ابد استاد یگانه ادبیات عرب و بلاغت اسلامی می‌داند و بخش بزرگی از آموخته‌های خود در شعر فارسی و عربی را مرهون تعلیمات این استاد است. «شیخ هاشم قزوینی» از دیگر اساتید برجسته و موثر در زندگی شفیعی کدکنی به شمار می‌آید که به گفته ایشان، علاوه بر فقه و اصول، خروج از تنگ نظری‌های قرون‌وسطایی و نداشتن تعصب در یادگیری را در محضرشان آموخت.

فارغ از مجالس درس و وعظ، محمدرضا شفیعی که از همان آغاز هوش و حافظه بسیار خوبی داشت، به حفظ اشعار بزرگان رغبت پیدا کرد و بخش بزرگی از منظومه «ملا هادی سبزواری» را در همان سنین کم به خاطر سپرد. می‌گویند که مادرش نیز با وجودی‌که نوشتن نمی‌دانست،‌ اشعار بسیاری را از حفظ بود و به غریزه شعر می‌گفت و ظاهرا حافظه خوب پسر، میراثی از این بانو است. شفیعی کدکنی از مادرش «فاطمه» این‌گونه تعریف می‌کند:

« تمام کتاب‌های خانه ما را با حافظه وحشتناکش خوانده بود و به خاطر داشت، اشعار خیلی خوبی هم می‌سرود؛ در مدح امام حسین (ع) و… او به من می‌گفت و من با خط بچه‌گانه‌‌ام می‌نوشتم. او نوشتن بلد نبود با اینکه سواد فارسی و عربی خوبی داشت، نوشتن نمی‌دانست. »

و در جایی دیگر (صفحه آغازین کتاب موسیقی شعر) مادر را این‌گونه یاد می‌کند:

« آن بزرگ آموزگار زندگی و شعر و آن شیفته سرودهای حافظ که نخستین نغمه‌های سخن پارسی را یک حرف و دو حرف بر زبانم الفاظ نهاد و گفتن اموخت. »

در خانواده‌ای این‌چنین علاقه‌مند به ادبیات و شعر، شفیعی به گفته خویش از هفت‌سالگی شعر می‌گفت و از آغاز نوجوانی آثارش با نام مستعار «م. سرشک» در مطبوعات خراسان به چاپ می‌رسید. هم‌زمان با اشتغال به تحصیل در مدارس علوم دینی مشهد نیز، از اعضای موثر و فعال انجمن‌های ادبی این شهر به حساب می‌آمد.

در سال‌های ابتدایی دهه ۳۰ خورشیدی، شفیعی کدکنی به‌همراه تعدادی از جوانان اهل شعر و ادبیات، انجمن ادبی را تشکیل دادند که «دکتر علی شریعتی» نویسنده مشهور معاصر نیز از اعضای آن به شمار می‌رفت و دیگر افراد این انجمن نیز،‌ عموما از حامیان شعر نو و ‌ادبیات داستانی و ترجمه ادبیات فرنگی بودند. «مهدی اخوان ثالث» شاعر نامدار خراسانی نیز از جمله دوستان نزدیک شفیعی بود که اشعارش همواره مورد پسند و علاقه ایشان قرار داشته و هرگز این دلبستگی به قلم دوست را پنهان نمی‌کند.

در این میان و با رفت و آمد به مشهد و حضور در محافل ادبی این شهر، شفیعی کدکنی ترغیب به شرکت در امتحانات سال آخر دبیرستان به‌صورت متفرقه و اخذ مدرک دیپلم می‌شود. خود نخستین جرقه ورود به دانشگاه را ناشی از ملاقات با «سیداحمد خراسانی» و مباحثه با او پیرامون شعر ملک‌الشعرای بهار می‌داند و می‌گویند «دکتر علی‌اکبر فیاض» مصحح، استاد ادبیات و بنیان‌گذار دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، شخصی بود که او را تشویق به شرکت در آزمون ورودی دانشگاه کرد.

در سال ۱۳۳۸ خورشیدی و پس از کسب رتبه اول کنکور، شفیعی در رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد پذیرفته شد و مدرک کارشناسی خود را از این دانشگاه دریافت کرد. تحصیلات تکمیلی شفیعی کدکنی در تهران ادامه یافت و با دفاع از پایان‌نامه‌ای با عنوان «صور خیال در شعر فارسی» در سال ۱۳۴۸ خورشیدی، مدرک دکتری خود را در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران گرفت. او که مدتی را در بنیاد فرهنگ ایران و کتابخانه مجلس سنا مشغول به کار بود، تنها با گذشت ۱۰ روز از فارغ‌التحصیلی، به سفارش و پیشنهاد «دکتر پرویز ناتل خانلری» ادیب، زبان‌شناس و استاد برتر زبان و ادبیات فارسی و تایید «استاد بدیع‌الزمان فروزانفر» از برجسته‌ترین اساتید ادبیات و از جمله مولفان و محققان نامدار زبان و ادب فارسی، به تدریس در دانشگاه تهران در رشته سبک‌شناسی و نقد ادبی اشتغال پیدا کرد. مرحوم دکتر فروزانفر زیر برگه پیشنهاد استخدام او نوشت: «احترامی است به فضیلت او» و بدین‌سان، از سال ۱۳۴۸ خورشیدی تاکنون، بیش از نیم‌قرن می‌شود که دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و یکی از برترین اساتید برجسته در این حوزه به شمار می‌رود.

در طول سالهای اخیر کلاس درس دکتر شفیعی کدکنی همواره از شلوغ‌ترین کلاس‌های دانشگاه تهران است. استاد همچنین مدتی را بنا به دعوت دانشگاه‌های آکسفورد انگلستان و پرینستون آمریکا به تدریس و تحقیق مشغول بود؛ اتفاقی که در سال ۱۳۵۲ خورشیدی رقم خورد و استاد به‌مدت چهار سال به آمریکا و انگلستان سفر کرد و  به تدریس و تحقیق در آن دانشگاه‌ها پرداخت. دعوت دیگری نیز در سال ۱۳۷۷ از سوی دانشگاه توکیو صورت پذیرفت و دکتر شفیعی راهی ژاپن شد.

از آغاز دهه ۶۰ خورشیدی، استاد شفیعی کدکنی،‌ به پژوهش در تاریخ با رویکرد تصحیح متون ادبیات عرفانی روی‌ آورد؛ تاریخ‌گرایی که شاید پشتوانه تئوریک مشخصی نداشته باشد؛ اما به مستندسازی با متون تاریخی سخت پای‌بند است و به خلق آثار در خور توجه و ماندگاری توسط استاد انجامید که از جمله آنها می توان به تصحیح کتاب ارزشمند « تاریخ نیشابور » به عنوان یکی از اولین آثار تاریخ نگاری محلی ایران زمین اشاره نمود. شاید تصحیح و تعلیقات ارزشمند استاد بر کتاب تاریخ نیشابور را بتوان ادای دین ایشان به زادگاهشان قلمداد نمود.

از دیگر اتفاقات مهم زندگی دکتر شفیعی کدکنی در سال‌های اخیر که بازتاب بسیاری در رسانه‌ها و محافل فرهنگی داشت و جمع کثیری از علاقه‌مندان به ایشان را نگران از دست دادن چهره‌ای ممتاز در آموزش این کشور کرد،‌ مسافرت مجدد ایشان به کشور آمریکا است که به زعم برخی مهاجرت تعبیر شده بود. در روز پنجم شهریورماه سال ۱۳۸۸ خورشیدی، استاد ایران را به مقصد آمریکا ترک گفت؛ اما پس از ۹ ماه دوری، به وطن بازگشت و بار دیگر در کلاس‌های درس دانشگاه حاضر شد. هدف دکتر شفیعی از این سفر، استفاده از یک فرصت مطالعاتی در موسسه مطالعات پیشرفته پرینستون ذکر می‌شود که به تحقیق درباره تاریخ و تطور فرقه کرامیه ارتباط داشت.