محمدعلی اسلامی ندوشن متولد سال ۱۳۰۴ در ندوشن یزد بود. او دانشآموخته حقوق بینالملل از فرانسه و استاد پیشین دانشگاه تهران بود که علاوه بر درسهای حقوقی، به تدریس نقد ادبی، سخنسنجی و ادبیات تطبیقی نیز میپرداخت. اسلامی ندوشن سالها زندگی خود را صرف تحقیق در آثار ادبی ایران و ترجمه آثار نویسندگان جهان کرد و آثارش بهصورت کتاب در بیش از ۵۰ جلد در زمینههای گوناگون اعم از ادبی، فرهنگی و اجتماعی به چاپ رسیده است.
برخی از کتابهای محمدعلی اسلامی ندوشن عبارتاند از: «ماجرای پایانناپذیر حافظ»، «چهار سخنگوی وجدان ایران»، «تأمّل در حافظ»، «زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه»، «داستان داستانها»، «سرو سایهفکن»، «ایران و جهان از نگاه شاهنامه»، «نامه نامور»، «ایران را از یاد نبریم»، «به دنبال سایه همای»، «ذکر مناقب حقوق بشر در جهان سوم»، «سخنها را بشنویم»، «ایران و تنهائیش»، «ایران چه حرفی برای گفتن دارد؟»، «مرزهای ناپیدا»، «شور زندگی» (وان گوگ)، «روزها» (سرگذشت – در چهار جلد)، «باغ سبز عشق»، «ابر زمانه و ابر زلف»، «افسانه افسون»، «دیدن دگر آموز»، «شنیدن دگر آموز»، «جام جهانبین» و «آواها و ایماها».
بی شک استاد ندوشن به گفته استاد میرجلالالدین کزازی یکی از چهرههای تابناک در فرهنگ و ادب ایران است که دل در گرو ادب پارسی داشت و افزون بر آن دلبسته ایران و فرهنگ و تاریخ این سرزمین بود. در آنچه از او به یادگار مانده نمود و نشان و دلبستگی او را میتوانیم ببینیم.
محمود فتوحی، نویسنده و پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه اسلامی ندوشن از احرار فارسی بود، گفت: آنچه از احرار فارسی شنیدهایم این است که مفهوم ایران را دست به دست چرخانده تا امروز رساندهاند؛ استاد ما محمدعلی اسلامی ندوشن نماینده احرار فارسی، نماینده نجابت فرهنگی در ایران معاصر و نماینده آزادگانی بود که مفهوم ایرانی را به ایران بعدی تحویل دادند. این پژوهشگر تأکید کرد: اسلامی ندوشن با ۷۰ کتاب و بیش از ۱۰۰۰ مقاله بار دیگر مفهوم ایران را در ذهنها نشاند و متولد کرد و نسل امروز را با مفهوم ایران آشنا کرد. . . و حال کدام است که این ققنوس برآید.
کتاب صفیر سیمرغ نوشته دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن، شرح سفرهای او و در واقع سفرنامه محمدعلی اسلامی ندوشن به افغانستان، دانمارک، ترکیه، پاریس، نیشابور، اصفهان، لندن، ایتالیا و بلغارستان است که بسیار تیزبینانه و زیبا مکان ها را توصیف کرده است و خواننده را با خود به سفری تاریخی در عین حال در دنیای معاصر می برد، می باشد. این سفرنامه ها برای اولین بار به سال 1349 در مجله یغما به چاپ رسید و این مجموعه سفرنامه، با کلام استوار و جان دار نویسنده، از نغز ترین سفرنامه های دوران ماست.
بخشی از کتاب صفیر سیمرغ نوشته ی دکتر اسلامی ندوشن در شرح سفر به خراسان بزرگ و نیشابور کهن:
… در بین آن همه نامداران و بزرگان علم و ادب که در نیشابور زندگی کرده و مردهاند و اسامی آنها نزدیک بیش از دو هزار تن در تاریخ نیشابور آمده است، جای بسی تعجب است که فقط گور عطار و خیام باقی مانده باشد. چون نیشابور، چه بر اثر جنگ و چه بر اثر زلزله، بارها در معرض زیر و رو شدن و انهدام قرار گرفته، تعجبآور نیست که گورهای دیگر از بین رفته باشد، تعجب این است که فقط این دو بر جای ماندهاند. آیا این ناشی از اتفاق است یا بدان معناست که آن همه امیر و وزیر و عالم و فقیه و حکیم و ادیب، هیچ یک ارزش عطار و خیام را نداشتهاند؟ تردیدی نیست که زمانه، غربال دارد و تنها دانههای خیلی درشت را نگه میدارد و نکته قابلتوجه این است که گاهی معیار او در سنجش اشخاص با معیار مورخین و تذکرهنویسان تفاوت بسیار میکند.
چون بر دشت وسیع نیشابور نگاه میکردم و گذشته شهر را به یاد میآوردم، این فکر در سرم گذشت که چه خوب بود دانشگاهی برای مطالعه در فرهنگ و تمدن و تاریخ و هنر ایران، در این جا ایجاد میگردید؛ با توجه به این امر که در خراسان از لحاظ فرهنگ و تمدن و تاریخ، بارورترین سرزمین ایران بوده است، و نیشابور، طی قرنها مهمترین مرکز فرهنگی این سرزمین به شمار میرفته، و نیز با توجه به این امر که نیشابور، موقعیت جغرافیایی و طبیعی ممتازی دارد، ایجاد چنین مؤسسهای در آن از هر شهر دیگر مناسبتر است. گذشته از گشادگی افق و خوشی هوا، خلوت نیشابور بهترین فرصت را به معلم و دانشجو و محقق میدهد، تا دور از هیاهو و زرق و برق شهرهای بزرگ، به تحقیق و تحصیل و تفکر و تأمل پردازند. اگر قرار باشد که روزی در برابر این هجوم تمدن صنعتی، کانون مقاومتی ایجاد شود، جایی بهتر از نیشابور به دشواری میتوان یافت. . .
از ندوشن تا نیشابور
امروز ۲۳ خرداد ماه سال ۱۴۰۱ شمسی، جمعی از فرهیختگان و علاقمندان به تاریخ، فرهنگ و ادبیات فارسی در نیشابور با نام انجمن نویسندگان و مترجمان ابرشهر در تکاپوی گرامیداشت یاد و خاطره دکتر اسلامی ندوشن و پیگیری آماده سازی آرامگاهی در شأن نام و مقام شامخ او در تاریخ ادبیات این سرزمین هستند.
استاد اسلامی ندوشن در ۵ اردیبهشت ۱۴۰۱ برابر با ۲۵ آوریل ۲۰۲۲ میلادی در ۹۷ سالگی در کانادا جان به جان آفرین تسلیم کرد و به گزارش ایسنا، مراسم تشییع و خاکسپاری پیکر این نویسنده، شاعر، پژوهشگر، مترجم و استاد زبان و ادبیات فارسی (۱۰ اردیبهشتماه از ساعت ۲۳:۳۰ به وقت تهران) با حضور خانواده او از جمله همسرش شیرین بیانی در کانادا برگزار شد. به گفته خانواده اسلامی ندوشن، پیکر او که در سالهای اخیر در کنار فرزندانش در این کشور زندگی میکرد به صورت امانی و موقت در آنجا به خاک سپرده شد.
شیرین بیانی، تاریخنگار، پژوهشگر و استاد دانشگاه در مراسم یادبود اسلامی ندوشن که به صورت مجازی پخش شد، با تشکر از حاضران گفت: علت بودن ما در کشور غریب این بود که سالانه برای دیدار با فرزندان و سخنرانی در مراسمها به کانادا میآمدیم و از جبر روزگار و سرنوشت اینگونه بود که به علت ضعف و سرگیجه همسرم، سفر دور و دراز مقدور نباشد و ما ماندگار شدیم. …
بیانی با بیان اینکه استاد ندوشن ساعاتی از روز را به نوشتن میگذراند، افزود: فکر فرهنگ و تاریخ این سرزمین از من دور نمیماند به قول سعدی «حلقهای بر گردنم افکنده دوست/ میکشد هرجا که خاطرخواه اوست». ما چنین تصمیم گرفتیم با توجه به اینکه سالهای پایانی زندگی را در کنار فرزندان بوده، به امانت در این کشور بماند تا در موقع مقتضی به کشور بازگردد زیرا به قول مولوی «هرکسی کو دور ماند از اصل خویش/ باز جوید روزگار وصل خویش».